Тапсырма №1.Берілген тұрақты тіркестер мен күрделі сөз тіркестердің мағыналарын өз сөзіңізбен жазыңыз. 1.Ешкімге бас имеген асыл рухы
2.Ақынның қанаты қайырылып
Текст:
Махамбеттің күрделі тұлғасын көркемдік тұрғыдан жинақтауда, зұлымдық құрған заман шындығын шынайы жеткізуде – әр қаламгер түрлі әдіс-тәсілдерге қол артқан. Махамбеттің өмірі мен заманы туралы көркем шығармалардың ішінде Т.Әлімқұловтың «Қараой» әңгімесі айрықша дара тұлға.
Қараой - жер атауы. Қаралы оқиға осы жерде өтеді. Әңгімеде Махамбет өмірінің соңғы сәттері сөз болады. Ең бастысы, мұнда қайсар ақынның ешкімге бас имеген асыл рухы асқақ көрінеді.
Елінен айырылып, жерінен ауып, қос қыраны – екі ұлын қатар жоғалтса да, ақынның қанаты қайырылып, жігері құм болып, жасығанын көрмейміз. Тек қана көз алдында бақилық болған біртуар балаларын ойлап, есіне алғанда жүрегі елжіреп, көкірегі сары сағынышқа толы. Исатайсыз бастаған ереуілі жеңіліс тапқалы бері Махамбеттің бармаған жері, баспаған тауы қалмады.
Махамбет жапан далада жалғыз қалғанда жүрегіне жебедей қадалатын жалғыз жарасы – Өтемістен туған онның атқа қонып, жасақты қолға айнала алмағаны.

Дәрігер-қай-қайсымызды болсын қорғайтын Алладан келген жауынгер, оққағар қалқанымы. Нағыз дәрігер қаншама адамның көңіліне шарапат сеуіп, өміріне шипанұр сыйлайды. Адам болып дүниеге келген сәттен бастап оның ең бірінші құқығы-өмір сүру. Құқық деген әрбір сала бойынша заң жүзінде бекітілген. Дәрігердің атап айтатын құқықтарын білгені медицина саласына көптеген жеңілдік береді. Осы құқықтарға сай істелген жұмыста еш уақытта шалалық болмауы тиіс. Қазіргі заман талабына сай дәрігердің барлығы да өзінің құқығы жайлы мәліметті біле жүргені артық болмас еді.

«күлтегін» жыры (үлкен жазу) жер мен көктің және ң жаралуы туралы философия толғаудан басталады (биікте көк тәңірі, төменде қара жер жаралған да екеуінің арасында жаралған). бұдан кейін бүкіл білге қаған мен күлтегін батырдың ата- билік жүргізгені, түгел түркінің басын қосып, қуатты мемлекет орнатқан бумын қаған мен істемі қаған мадақталады. «күлтегін» жырының авторы түрік қағандығының бүкіл әлемді аузына қаратқан айбарлы да абыройлы дәуірін зор мақтаныш сезіммен жырлайды. сондай-ақ ақын бумын қаған мен істемі қаған қайтыс болған соң түркі елінің тағына дарынсыз қағандар отырғанын, халықты опасыз бектер мен жүгенсіз әміршілер билегенін күйінішке толы жыр жолдары арқылы жеткізген («соңындағы інісі ағасындай болмады, ұлдары әкесіндей болмады. біліксіз қағандар отырған екен, жалтақ қағандар отырған екен»). табғаш елінің алдауына көнген түрік қағандығының бектері өзара араздасып, елдің ішкі бірлігіне көп нұқсан келтірді. елде алауыздық туды. түрік қағандығының іргесі шайқала бастады. бұл өте қауіпті кезең еді. автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік ұстаған кездерінде ешкімге тәуелсіз, еркін өмір сүргенін жырлай келіп, ол осы жолдан тайып, дұшпанға алданған сәттерінде: «бек ұлдары – құл болды, пәк қыздары – күң болды», – дейді. міне, содан кейін күлтегін батыр көп әскер жиып, түркі елін жаудан азат етуге кіріскені зор сүйіспеншілікпен суреттеледі. түркі әскерінің оғыз, соғды, түргештерге, т.б. қарсы жүргізген шайқастары, ал күлтегін батырдың шайқас алдындағы жекпе-жекке шығып, жауды ұдайы жеңіп отырғаны зор шеберлікпен бейнеленген. жырдың авторы күлтегін мінген аттың сипатын, ат әбзелдерінің әдемілігін, батыр қаруының сұсты көрінетінін ұтымды теңеулер арқылы көрсете білген. жырда күлтегін түркі елінің «төрт бұрышындағы» барлық жауды жеңіп, елде тыныштық, бейбіт өмір орнатады. ақын күлтегіннің ерлігі туралы: «бастыны – еңкейтті, тізеліні – бүктірді», – дейді. сөйтіп, жырда күлтегін батырдың күллі түркі халқын тәуелсіз еткені әрі оны байлыққа кенелткені «жалаңаш халықты тонды, кедей халықты бай қылдым. аз халықты көп қылдым. тату елге жақсылык қылдым», – деп зор мақтаныш сезіммен баяндалады: «күлтегін» жырының басты идеясы – түркі халқын ауызбірлікке, сыртқы жауға қарсы ұйымдасқан күреске, ежелгі ата-баба жолы мен салт-дәстүрін берік ұстауға үндеу болып табылады. жыр соңында күлтегін батыр қайтыс болғанда бүкіл түркі халқы қатты қайғырып, аза тұтқаны, оны жоқтап, жерлеу салтанатына әлемнің төрт бұрышынан көптеген атақты – елшілер, батырлар, бектер, тас қашайтын шеберлер, т.б. келгені айтылады. «күлтегін» жыры – елдің ішкі бірлігін жыр еткен, идеялық мазмұны терең, көркемдік дәрежесі биік поэзиялық туынды. 2001 жылы 18 мамырда астана қаласындағы еуразия ұлттық университетіне күлтегін жазба ескерткішінің көшірмесі қойылды.