Тапсырма Берілген мәтіндерді мұқият оқып шығыңыз. Оларды тақырыбы, мақсатты аудиториясы
(кімдерге арналған?), құрылымы тұрғысынан салыстырып, ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын кӛрсетіңіз.
[10]
А мәтіні
А ң достық сезімі адаммен бірге жаратылған. Ал бірлігін сақтау жолы,
яғни, кілті, ол сүйіспеншілік пен сенімде. Егер осы сенім адам ӛмірінен алыстай бастаса,
қоғам әлсірей түсетіні сӛзсіз. Біздегі тыныш та бейбіт ӛмір әлемнің ӛзге елдерінде сирек. Бірі
ұлтаралық даумен басы қатса, енді бірі лаңкестік арандатушылыққа бой алдырды, тағы бірі
тойғанын кӛтере алмай, енді біреуі түрлі табиғат апатына ұшырауда. Еліміздің мұндай
жағдайға ұшырамауының басты себебі, халықтың бір-біріне деген сүйіспеншілігі мен
сенімінің молдығы, бірлігіміздің жарастығының арқасында.
Жаратылысымызда мәңгілік ештеңе жоқ. Жер бетіндегі жалпы құбылыс үнемі ӛзгеріске
ұшырап, қозғалысқа түсіп, ол мәңгілік жоғалып кетпесе де, бір күйден, екінші бір күйге
ауысып отырады. Осы сияқты жер бетіндегі а ң тыныс-тіршілігі де үнемі
қозғалыста. Сол бір қиын-қыстау кезеңде елімізде ӛмір сүру, дүниені танып білу сезімінде
мейірімсіздік пайда болып, бір-біріне деген сүйіспеншілігі кеми бастады. Мәселен, баланың
ата-анасына деген сүйіспеншілігінің жоғалуынан, кӛптеген қариялар балалары бола тұра,
қарттар үйін паналады. Ананың іштен шыққан нәрестесіне деген сүйіспеншілігінің жоғалуы
салдарынан балалар үйі тастандыларға толды. Халқына, ағайын-жұртына деген
сүйіспеншілігінің жоғалуынан кейбір шенеуніктер дүниеқоңыздыққа салынып, елге шығын
әкелді. Осының барлығы а ң бір–біріне мейірім шапағатына деген сенім,
сезімінің аздығынан болып отыр.19
Ә мәтіні
Достар
Екі дос бір егістікте жұмыс істейтін. Бірі үйленген, бар. Екіншісі - бойдақ. Күн
батқанға дейін жұмыс істеп, достар тапқан ӛнімді тепе-тең етіп екіге бӛліп алатын. Күннің
бірінде бойдақ жігіт ішінен: «Ӛнімді және шыққан пайданы тепе-тең бӛлгеніміз дұрыс
болмады», – деп ойлайды. «Мен жалғыз тұрамын, сондықтан да айтарлықтай кӛп
қажеттілігім де жоқ». Осындай оймен, түн сайын үйінен шығып, бір қап ӛнімді жасырын
түрде досының үйі алдындағы қорасына апарып тұратын болады. Досы да ішінен: «Ӛнім мен
пайданы бірдей бӛлгеніміз дұрыс емес, мен үйленгенмін, жұбайым мен балаларым бар –
қартайғанымда олар маған қарайтын болады. Досымның болса ешкімі жоқ, қартайған кезінде
оған қарайтын адам болмайды», – дейді. Осылайша бұл досы да түн жамылып, үйден шығып,
досының қорасына бір қап ӛнім апаратын болады. Екеуі қорадағы қаптар саны неліктен еш
азаймағанын түсінбей жүреді. Бір түні жасырын түрде бір-бірінің қорасына қап тасып
жатқанда, бір-біріне соғысып қалады. Сонда ғана болған жағдайды түсінеді. Қаптарды жерге
қоя салып, достар бір-біріне деген адал ниеті мен достығы алдында кӛз жастарын тия
алмады.
А мәтіні Ә мәтіні
Мәтіндерде не туралы айтылған?
Мәтіндердің құрылымын ажыратып кӛрсетіңіз.
Кіріспе бӛлім
Негізгі бӛлім
Қорытынды бӛлім
Кіріспе бӛлім
Негізгі бӛлім
Қорытынды бӛлім
Мәтіндер кімдерге оқуға арналған? (аудиториясы кімдер?)
Мәтіндердің ұқсас тұстары бар ма?
Мәтіндердің айырмашылығы неде?
Жазылым
Тӛменде берілген тақырыптардың бірін таңдап, дискуссивті эссе жазыңыз.
[10]
1) «Нағыз талант қайткен күнде де жарыққа шығады, танымал болады» деген ойды екі
жақты қарастырыңыз.
2) «Ӛмірде шынайы, ӛзіңе серік болатын дос табу қиын» деген пікірді екі жақты
қарастырыңыз тжб 7 сынып комек керек
Судың барлығы өсімдіктер мен жануарлардың тірі:
балық - 75% -ға; медузы - 99%; картоп - 76% -ға; алма - 85% -ға; қызанақ - 90% -ға; қияр - 95% -ға; қарбыз - 96% -ға.
Жалпы алғанда, адам ағзасының салмағы 50-86% су (86% жаңа туған нәресте және 50% дейін егде жастағы). Дененің әртүрлі бөліктеріндегі су мөлшері:
сүйек - 20-30%; бауыр - 69% дейін; бұлшықеттер - 70% дейін; ми - 75% -ға дейін; бүйрек - 82% дейін; қан 85% дейін.
Бұл жағдай ғалым-фантастика жазушысы В.Савченконы «адамның өзін каустикалық натрийдің қырық пайыздық ерітіндісінен гөрі сұйықтық деп санауға негізі бар» деп айтуға мүмкіндік берді.
1) МЕТАФОРА, АУЫСТЫРУ – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып-жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі. Метафораның күнделікті сөйлеу тілінде кездесетін қарапайым түрлері: іші күйіп, бойы мұздап, орақ ауызды, от тілді деген секілді болып келеді.
Мысалы:
Көздің жасы, жүректің қаныменен
Ерітуге болмайды ішкі мұзын. (Абай).
Ақынның жан тебірентерлік сөзі көзінің жасымен, жүрегінің қанымен араласып шыққандай болса, соған да селт етпейтін, мән бермейтін, іші жылымайтын адамды ішіндегі мұзы ерімейді деу – бұл бейнелеп суреттеуге шеберлікті, оп-оңай көзге түсе бермейтін ұқсастықты, жақындық-жалғастықты көре білетін тапқырлықты аңғартады.
Ақын – жел, есер, гулер жүйрік желдей,
Ақын – от, лаулап жанар аспанға өрлей.
Қиялы, жан, жүрегі – ойнаған от,
Ақынды аласұртар, тыныштық бермей. (Мағжан).
Метафораның осы мысалдан айқын көрінетін тағы бір өзгешелігі ақынды желмен, отпен жәй ғана салыстыру емес, соларға балап айту.
2) Эпитет – заттың, не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін білдіретін бейнелі сөз. Эпитет ұғымға, нәрсеге бейнелілік, нақтылық сипат береді. Мысалы, алма мойын, бота көз, қолаң шаш, қоңыр, дауыс, ақша бет деген сияқты бейнелі сөздерді алсақ, мұндағы сипаттамаларда қазақ поэзиясындағы, сөз өнеріндегі көркем ойлау жүйесіне тән өзгешелік бар. Мысалы, «Күйші» поэмасында Ілияс күйді алуан түрлі эпитеттермен сипаттайды. Жалынды күй, сарынды күй, ыныранған күй, ырғалған күй, жынданған күй, жандырған күй, жылатқан күй, жұбатқан күй, жорға күй, тәтті күй, шерлі күй деген сияқты ондаған сөз тіркесіндегі эпитеттер мейлінше мағыналы, әсерлі келеді.
3) ТЕҢЕУ – құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. Мысалы, Абай әдемі аударған Лермонтовтың «Қанжар» атты өлеңінде сұлудың қаракөзі оттың, жалынына ұсталған болатпен салыстырылады, бірақ бұл жай ғана ұқсату емес.Болатша дірілдеген жалын көрген, Бір күңгірт тартып, және оттай жанған, – деп, сұлудың көз нұры бірде күңгірт тартып, бірде жалтылдап, көзінен от ұшқындағандай сипатталуы – оның көзінің де, болаттыңда бірде күңгірт тартып, бірде от ұшқындап, жалтылдауы. Дәл осы өлеңдегідей теңеудің үшінші мүшесі, яғни ортақ сипат белгі үнемі анық көрсетіле бермейді, бірақ қалайда оны жобалап түсінуге болады. Өйткені екі нәрсені теңестіру үшін олардан ортақ белгі сипат, ұқсастықтабу шарт. Сол арқылы сырт қарағанда бірбірінен мүлде алшақ, алыс тұрған нәрселелерді, құбылыстарды да жақындастырып, салыстыруға мүмкіндік туады. Мысалы, қымызбен қыз деген ұғымды жеке алғанда, олардан жақындық таба қою қиын.
Ал Ілиястың:
Қымыздай балға ашытқан тәттіқызға,
Жігіттер, бәріңіз де сұқтанарсыз,
–дейтінін еске алсақ, мұндағы теңеудің қисынды екенін еріксіз мойындаймыз. Бұл теңеу қыздың сөзі тәтті, мінезі сүйкімді, жүзі жылы деген сияқты көп мағына беріп тұр.