Объяснение:
Қазақ халқының жазу мәдениетінің қалыптасуы тарихына.
Қазақтар өзінің халық, ұлт болып қалыптасу жолын көне түркілер заманынан бастаса, оның жазу
мәдениетінің тарихы да сол дәуірден бастау алады.
Ол кездегі түріктердің тілін қолданылу барысына қарай , әдетте, тіл мамандары үш кезеңге бөліп
қарастырады: а) тукю тілі қолданылған дәуір (V-VIII); ә) көне ұйғыр тілі қолданылған дәуір (VIII-
IX); б) көне қырғыз тілі қолданылған дәуір (X-XI). Осы кезеңдер ішінде Орхон-Енисей жазу
ескерткіштері жазылған, ежелгі ұйғыр жазуының үлгілері пайда болып, оғыздар мен
қыпшақтардың аралас әдеби тілі жасала бастаған. (1)
Орхон-Енисей жазуы Қытай іргесінен бастап Орта Азия, одан әрі Венгрия жеріне дейін тарап, кең
жайылған. Оның қолданылу тарихы V және IX-X ғасырлар аралығын қамтиды. ТекX-XI ғасырдан
бастап, Орхон-Енисей жазуының орнына біртіндеп ұйғыр жазуы, кейін түгелдей араб жазуы
қолданылатын болды.
X-XI ғасырлардан бастап қолданыла бастаған араб жазуы түркі халықтары тілдерінің
ерекшеліктеріне сәйкестендірілмей, арабтарда қалай қолданылса, сол қалпында өзгеріссіз түркі
тілдерінде де қолданылды. Бірақ соған қарамастан ол оншақты ғасыр бойы түркі халықтарының,
соның ішінде, қазақ халқының да мәдени-рухани дамуына қызмет еттіп келді.
Латыннан кирилл жазуына көшу. (2)
Араб графикасының қазақтың дыбыстық жүйесіне сай еместігін турколог ғалымдар ХІХ ғасырдың
ІІ жартысында-ақ байқаған. Осыған байланысты Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Ильминский, П.
Милиоранский сияқты ғалымдар араб графикасын тастап, орыс графикасын алуды ұсынған.
Жазу мәдениетіне байланысты бірқатар пікір “Дала уалаяты” газеті бетінде де жарияланды: “Араб
әліпбиінде әуезбенен келетін жұмсақ әріп аз. Алайда болса араб әліпбиіменен қазақтар һәм басқа
мұсылман халықтары пайдаланып хат жазады. Ләкін қазақ сөздерінде жұмсақ әріптерменен
жазылатын әр түрлі әуездер көп”,- деп жазады Д.Сұлтанғазин. (3)
Байтұрсынов та атсалысып, араб графикасын қазақ тілі жүйесіне сәйкестендіруде зор еңбек етті.
Ол 1912 жылғы жарияланған мақаласында балалардың оқу саласында тез өсіп жетілуінің бір кілті
жүрген жазуымызды өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіру, оны сәйкестендіру үшін
тілімізде қандай және қанша дыбыстар бар екенін ашып, соларға үйлесімді әріпті айқындау қажет
деп есептеді. А.Байтұрсынов араб графикасын реформа жасап, дүниеге өзінің “төте жазуын” алып
келді.
1. Дұрыс жазылған сөзді белгілеңіз.
D) Күлай.
2. Туынды сын есімді табыңыз.
E) Аспалы.
3. “Он төрт” – сан есiмнiң қай мағыналық түрi екенін белгілеңіз.
B) Есептiк.
4. Өздік есімдігі қатысқан сөз тіркесін көрсетіңіз.
C) Өзіміздің балалар.
5. Жай сөйлемнің қай түрі, көрсетіңіз.
Жүйрік ат – ердің қанаты.
A) Жалаң.
6. Мақалдың тақырыбын анықтаңыз.
Білімді өлмес – қағазда аты қалар,
Ұста өлмес – істеген заты қалар.
B) Өнер-білім.
7. Антоним сөздерді көрсетіңіз.
C) Аштық — тоқтық.
8. Заттық ұғымның атауы болатын сөзді табыңыз.
D) Демеуші, егінші.
9. Күрделі сөзді көрсетіңіз.
C) Таза киім.
10. Негізі екі буыннан құралған еліктеуіш сөзді табыңыз.
C) Тыртың.
11. Тұрлаулы мүшелердің екеуі де сан есімнен болғанда қойылатын тыныс белгісін табыңыз.
A) Сызықша.
12. Сөйлемдегі анықтауыштың жасалу жолын белгілеңіз.
Мектепте алты жүз бала оқиды.
D) Сан есім.
13. Көп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемді көрсетіңіз.
A) Күн түс ауа жылынып, сызды дала бусанып, ауыл сыртында әдемі бір көрініс туып еді.
14. Шешенге ең қажетті қасиетті табыңыз.
A) Сөзге тапқырлық.
15. Омоним бола алмайтын сөзді көрсетіңіз.
A) Найза.
16. Ілгерінді ықпалды табыңыз.
D) Қамысбай.
17. Сөз аралығындағы кейінді ықпалды көрсетіңіз.
E) Қиындықтан қашса.
18. Қосымшалы қос сөзді көрсетіңіз.
A) Балалы-шағалы.
19. Көмектес септіктің көнеленуінен қалыптасқан үстеуді белгілеңіз.
E) Кезекпен.
20. Күшейткіш демеулікті табыңыз.
C) -ау
21. Тыныс белгісі дұрыс қойылған төл сөзі бар сөйлемді табыңыз.
E) – Бұл үйдің жаны нешеу?- деді Итбай.
22. Кімің келіп кетті?
Сұраулы сөйлемнің жасалу жолын табыңыз.
D) Сұрау есімдігі.
23. Сен келіп қойғанбысың?
Сұраулық шылаудың түрлену түрін анықтаңыз.
B) Жіктелді.
24. Сызықша қай жерде қойылатынын анықтаңыз.
D) Бастауыш пен баяндауыштың арасында.
25. Орфографиялық заңдылыққа қайшы сөзді көрсетіңіз.
E) Қиян-гескі.
26. Көптік жалғауының дұрыс жалғанбағанын көрсетіңіз.
E) Ұндар.
27. Түбір тұлғасы өзгеріске ұшырап біріккен сөзді табыңыз.
B) Әкел.
28. Тұрақты сөз тіркесін табыңыз.
A) Тас жүрек.
29. Жай сөйлемдер арасына тыныс белгісін қойыңыз.
Күн бесіндіге келген кезде Көркемтайдың аулы астаң-кестең болды кемсеңдеп кемпір-шал жылады, қанын тартып сұрланып жастар тұрды.
B) Қос нүкте.
30. Тыныс белгісі дұрыс қойылған қыстырма сөзді сөйлемді көрсетіңіз.
C) Бұл даусыз, бірақ осы қағиданың өңін айналдырмау керек.
Объяснение:
Қазақ халқының жазу мәдениетінің қалыптасуы тарихына.
Қазақтар өзінің халық, ұлт болып қалыптасу жолын көне түркілер заманынан бастаса, оның жазу
мәдениетінің тарихы да сол дәуірден бастау алады.
Ол кездегі түріктердің тілін қолданылу барысына қарай , әдетте, тіл мамандары үш кезеңге бөліп
қарастырады: а) тукю тілі қолданылған дәуір (V-VIII); ә) көне ұйғыр тілі қолданылған дәуір (VIII-
IX); б) көне қырғыз тілі қолданылған дәуір (X-XI). Осы кезеңдер ішінде Орхон-Енисей жазу
ескерткіштері жазылған, ежелгі ұйғыр жазуының үлгілері пайда болып, оғыздар мен
қыпшақтардың аралас әдеби тілі жасала бастаған. (1)
Орхон-Енисей жазуы Қытай іргесінен бастап Орта Азия, одан әрі Венгрия жеріне дейін тарап, кең
жайылған. Оның қолданылу тарихы V және IX-X ғасырлар аралығын қамтиды. ТекX-XI ғасырдан
бастап, Орхон-Енисей жазуының орнына біртіндеп ұйғыр жазуы, кейін түгелдей араб жазуы
қолданылатын болды.
X-XI ғасырлардан бастап қолданыла бастаған араб жазуы түркі халықтары тілдерінің
ерекшеліктеріне сәйкестендірілмей, арабтарда қалай қолданылса, сол қалпында өзгеріссіз түркі
тілдерінде де қолданылды. Бірақ соған қарамастан ол оншақты ғасыр бойы түркі халықтарының,
соның ішінде, қазақ халқының да мәдени-рухани дамуына қызмет еттіп келді.
Латыннан кирилл жазуына көшу. (2)
Араб графикасының қазақтың дыбыстық жүйесіне сай еместігін турколог ғалымдар ХІХ ғасырдың
ІІ жартысында-ақ байқаған. Осыған байланысты Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Ильминский, П.
Милиоранский сияқты ғалымдар араб графикасын тастап, орыс графикасын алуды ұсынған.
Жазу мәдениетіне байланысты бірқатар пікір “Дала уалаяты” газеті бетінде де жарияланды: “Араб
әліпбиінде әуезбенен келетін жұмсақ әріп аз. Алайда болса араб әліпбиіменен қазақтар һәм басқа
мұсылман халықтары пайдаланып хат жазады. Ләкін қазақ сөздерінде жұмсақ әріптерменен
жазылатын әр түрлі әуездер көп”,- деп жазады Д.Сұлтанғазин. (3)
Байтұрсынов та атсалысып, араб графикасын қазақ тілі жүйесіне сәйкестендіруде зор еңбек етті.
Ол 1912 жылғы жарияланған мақаласында балалардың оқу саласында тез өсіп жетілуінің бір кілті
жүрген жазуымызды өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіру, оны сәйкестендіру үшін
тілімізде қандай және қанша дыбыстар бар екенін ашып, соларға үйлесімді әріпті айқындау қажет
деп есептеді. А.Байтұрсынов араб графикасын реформа жасап, дүниеге өзінің “төте жазуын” алып
келді.
1. Дұрыс жазылған сөзді белгілеңіз.
D) Күлай.
2. Туынды сын есімді табыңыз.
E) Аспалы.
3. “Он төрт” – сан есiмнiң қай мағыналық түрi екенін белгілеңіз.
B) Есептiк.
4. Өздік есімдігі қатысқан сөз тіркесін көрсетіңіз.
C) Өзіміздің балалар.
5. Жай сөйлемнің қай түрі, көрсетіңіз.
Жүйрік ат – ердің қанаты.
A) Жалаң.
6. Мақалдың тақырыбын анықтаңыз.
Білімді өлмес – қағазда аты қалар,
Ұста өлмес – істеген заты қалар.
B) Өнер-білім.
7. Антоним сөздерді көрсетіңіз.
C) Аштық — тоқтық.
8. Заттық ұғымның атауы болатын сөзді табыңыз.
D) Демеуші, егінші.
9. Күрделі сөзді көрсетіңіз.
C) Таза киім.
10. Негізі екі буыннан құралған еліктеуіш сөзді табыңыз.
C) Тыртың.
11. Тұрлаулы мүшелердің екеуі де сан есімнен болғанда қойылатын тыныс белгісін табыңыз.
A) Сызықша.
12. Сөйлемдегі анықтауыштың жасалу жолын белгілеңіз.
Мектепте алты жүз бала оқиды.
D) Сан есім.
13. Көп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемді көрсетіңіз.
A) Күн түс ауа жылынып, сызды дала бусанып, ауыл сыртында әдемі бір көрініс туып еді.
14. Шешенге ең қажетті қасиетті табыңыз.
A) Сөзге тапқырлық.
15. Омоним бола алмайтын сөзді көрсетіңіз.
A) Найза.
16. Ілгерінді ықпалды табыңыз.
D) Қамысбай.
17. Сөз аралығындағы кейінді ықпалды көрсетіңіз.
E) Қиындықтан қашса.
18. Қосымшалы қос сөзді көрсетіңіз.
A) Балалы-шағалы.
19. Көмектес септіктің көнеленуінен қалыптасқан үстеуді белгілеңіз.
E) Кезекпен.
20. Күшейткіш демеулікті табыңыз.
C) -ау
21. Тыныс белгісі дұрыс қойылған төл сөзі бар сөйлемді табыңыз.
E) – Бұл үйдің жаны нешеу?- деді Итбай.
22. Кімің келіп кетті?
Сұраулы сөйлемнің жасалу жолын табыңыз.
D) Сұрау есімдігі.
23. Сен келіп қойғанбысың?
Сұраулық шылаудың түрлену түрін анықтаңыз.
B) Жіктелді.
24. Сызықша қай жерде қойылатынын анықтаңыз.
D) Бастауыш пен баяндауыштың арасында.
25. Орфографиялық заңдылыққа қайшы сөзді көрсетіңіз.
E) Қиян-гескі.
26. Көптік жалғауының дұрыс жалғанбағанын көрсетіңіз.
E) Ұндар.
27. Түбір тұлғасы өзгеріске ұшырап біріккен сөзді табыңыз.
B) Әкел.
28. Тұрақты сөз тіркесін табыңыз.
A) Тас жүрек.
29. Жай сөйлемдер арасына тыныс белгісін қойыңыз.
Күн бесіндіге келген кезде Көркемтайдың аулы астаң-кестең болды кемсеңдеп кемпір-шал жылады, қанын тартып сұрланып жастар тұрды.
B) Қос нүкте.
30. Тыныс белгісі дұрыс қойылған қыстырма сөзді сөйлемді көрсетіңіз.
C) Бұл даусыз, бірақ осы қағиданың өңін айналдырмау керек.