абай (ибраһим) құнанбайұлы (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер[1], либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.
абай шығыс пен батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. философиялық трактаттар стилінде жазылған «қара сөздері» - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.
қысқаша шолу
орта жүздің арғын тайпасының тобықты руынан шыққан билер әулетінен. әкесі құнанбай өскенбайұлы өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен ң бірі болған. патша өкіметі xix ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. шешесі ұлжан орта жүздің арғын тайпасынан қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты шыққан шаншарлардың қызы «абай» деп жас ибраһимді анасы ұлжан еркелетіп атаған. содан бері бұл есіммен абай тарихқа енді.
осындай текті ортадан шыққан құнанбай мен ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. ға сыншы әкесі осы қатты үміт етеді. әкесі оның зеректігін байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң семейдегі ахмет риза медресесіне береді.медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете танысады. өзі билер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. ұтымды сөзімен, әділ билігімен елге танылып, аты шығады. көп ұзамай, жетпісінші жылдардың бас кезінде қоңыр көкше дейтін елге болыс болады. билікке араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін ол халық тұрмысындағы көлеңкелі жақтарға сәуле түсіруге күш салып бағады. бірақ онысынан пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. сондықтан халқына пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен насихаттамақ болады. абай бір жағынан шығыс классиктері низами, сағди, қожа хафиз, науаи, физули, жәми тағы басқаларды оқыса, екінші жағынан а. с. пушкин, а.и. герцен, м.е. салтыков-щедрин, н.а. некрасов, м.ю. , л.н. толстой, и.а. крылов, ф.м. достоевский, и.с. тургенев, н.г. чернышевский мұраларын оқып, терең таныс болған, батыс әдебиетінен гете, джордж байрон сияқты ақындарды оқып, дрепер, спиноза, спенсер, льюис, дарвин сынды ғалымдардың еңбектерін зерттейді
абай (ибраһим) құнанбайұлы (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер[1], либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.
абай шығыс пен батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. философиялық трактаттар стилінде жазылған «қара сөздері» - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.
қысқаша шолу
орта жүздің арғын тайпасының тобықты руынан шыққан билер әулетінен. әкесі құнанбай өскенбайұлы өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен ң бірі болған. патша өкіметі xix ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. шешесі ұлжан орта жүздің арғын тайпасынан қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты шыққан шаншарлардың қызы «абай» деп жас ибраһимді анасы ұлжан еркелетіп атаған. содан бері бұл есіммен абай тарихқа енді.
осындай текті ортадан шыққан құнанбай мен ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. ға сыншы әкесі осы қатты үміт етеді. әкесі оның зеректігін байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң семейдегі ахмет риза медресесіне береді.медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете танысады. өзі билер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. ұтымды сөзімен, әділ билігімен елге танылып, аты шығады. көп ұзамай, жетпісінші жылдардың бас кезінде қоңыр көкше дейтін елге болыс болады. билікке араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін ол халық тұрмысындағы көлеңкелі жақтарға сәуле түсіруге күш салып бағады. бірақ онысынан пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. сондықтан халқына пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен насихаттамақ болады. абай бір жағынан шығыс классиктері низами, сағди, қожа хафиз, науаи, физули, жәми тағы басқаларды оқыса, екінші жағынан а. с. пушкин, а.и. герцен, м.е. салтыков-щедрин, н.а. некрасов, м.ю. , л.н. толстой, и.а. крылов, ф.м. достоевский, и.с. тургенев, н.г. чернышевский мұраларын оқып, терең таныс болған, батыс әдебиетінен гете, джордж байрон сияқты ақындарды оқып, дрепер, спиноза, спенсер, льюис, дарвин сынды ғалымдардың еңбектерін зерттейді
тыңдалым мен айтылым
1-мәтін
«астана операның» бас сахнасының көлемі – 935 шаршы метр. бас сахнаның ені
21 метрді, ал тереңдігі – 59 метрді құрайды. ал «ослодағы опералық театрдың үлкен
сахнасының ені небары 16 метр, ал тереңдігі 40 метр» , - дейді мұхтар абрарұлы.
астанадағы жаңа театрдың қосымша екі бүйірлік сахнасы бар. театр сленгінде «қалта» деп
аталатын бұл сахналар қажет кезде дайын декорацияларымен жылжи жөнеледі. сөйтіп,
қойылымдар циклінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. осының арқасында «астана операда»
ең күрделі спектакльдерді сахналауға мүмкіндігі мол.
«астана опера» залына 1 мың 250 көрермен сияды. оның партері 450 көрерменге
арналған. басты зал аттың тағасына ұқсас формаға ие, «ла скала» сынды әлемдік үздік опера
театрлары залына ұқсатып, бірнеше қабат етіп жасалған, бірақ ұлттық үлгіде өрнектелген.
мұның сыртында ғимаратта 8 қосымша зал, 11 репетициялық орынжай, 250 орындық
камералық музыка залы, баспасөз залы және басқа да функционалдық бөлмелер бар.
2-мәтін
«астана-бәйтерек» монументі – астана қаласының негізгі нышаны, оның
визитті карточкасы деуге болады. жалпы, бәйтерек - ежелгі таным бойынша, тылсым
қасиетке ие алып ағаш. бәйтерек байырғы орта түсінігінде жердің дәл кіндігінде өсетін,
тамыры жерасты, діңі әлемі, басы рухтар мекені болып табылатын көк тіреген алып
ағаш. бәйтерек ежелгі түркі сөзі, «бәй» - үлкен, алғашқы деген ұғымдарды, ал терек (парсы
тілінде - дарақ) «ағаш» деген ұғымды білдіреді. демек «бәйтерек » екі сөздің бірігуінен
жасалып, «зәулім ағаш» дегенді танытады. оның идеясында «самұрық» қасиетті құсы
туралы ежелгі қазақ аңызы жатыр. қанатымен аспанды жауып, «самұрық» тұр. бәйтерек
тіршілік тірегіне қарай ұшып келеді. бәйтеректің ортасында өмір мен үміт беретін алтын
жұмыртқа күнге негіз салуда. ал астында, тамырында айдаһар орналасып, түн мен қысты
шақыруда. монумент ұзын темірлі құрылымдардан, шыныдан, металдан, бетоннан
тұрғызылған. алып шардың түсі хамелеон шынылармен көмкерілген. күннің шапағына
шағылысып, әртүрлі түске құбылып тұрады.
оқылым
мәтінді оқып, төменде берілген сұрақтарға жауап беріңіз. [ 10]
тарихи ескерткіштер
ақтөбе өңірі, хромтау ауданында ойсылқара кесенесі бар. этнографиялық-тарихи
ескерткіш ретінде республикалық тізімге енген. аспан астындағы құнды жәдігер. бірақ мұны
жергілікті халықтың бірі білсе, бірі білмейді. ойсылқара - өркешті жануар пірі екенін
құмсай ауылының оқушылары тек кітаптан оқыған еді. енді жазғы демалыстарын тарихи
орында өткізіп, оның қорымын көзбен көрді. аңыз астарында ақиқат бар. есет осы уақытқа
дейін ойсылқараны қиялдан туған кейіпкер деп ойлаған. енді оның өзі туған өлкеге табаны
тиген екенін білді. танымын кеңейтіп, тарихи әңгімелерді таңдана тыңдады.
есет жақыбай, оқушы:
– көне дәуірдегі жазуларды оқығым келіп, ынтам туды және аз уақыттың ішінде
тарихшы не археолог болам деген де ойлар туды. былайша айтқанда, тарихи жерге к елуімнің
арқасында тарихқа деген қызығушылығым оянды. vi ғасырда бұл жерге ойсылқараның
түйесі шөгіп, кейін тасқа айналған. қорымы да осы жерде. аңызға арқау болған тас
археолог серік әжіғали бастаған топ зерттеп, тіркеуге алды. хромтау өңірінде бұдан өзге
оннан аса ашық ескерткіш аспан астында тұр.
мөлдір нұржанова, лагерь жетекшісі:
– мектеп бағдарламасы аясында ғана тоқтап қалмай, өзіміздің туған жерімізді әрі қарай
зерттеп, тарихи жерлерге келу әлі де жоспарда бар. хромтау жерінде этнографиялық -тарихи
ескерткіштер кезең-кезеңімен зерттеліп жатыр. қола дәуіріндегі қорымдар мен перм, карбон
дәуірлеріндегі жер қыртыстары сақталған «айдарлы аша» да шетел тарихшыларының
таңдайын қақтырған.
1. мәтінде неше ң пікірі бар?
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 [1]
2. мәтін мазмұнына қатысты мақал-мәтелді табыңыз.
а) өткендерін ескерген - өскендіктің белгісі.
өткендерін жек көрген - өшкендіктің белгісі.
в) толған ел — тарихын таспен жазады,
тозған ел — тарихын жаспен жазады.
с ) тәуелсіздік – тарих тұлпарының қос тізгіні.
d) бұл заманның ісін есті бітірмейді, епті бітіреді.
[1]
3. берілген сөздердің синонимін мәтіннен тауып жазыңыз.
аймақ
түйе
шындық
заман
[2]
4. мәтіндегі негізгі және қосымша 3 ақпараттарды ажыратыңыз.
негізгі ақпарат қосымша ақпарат
1.
2.
3.
1.
2.
3.
[3]
18
5. мәтінге қатысты ой-тұжырымыңызды жазыңыз.
[3]
жазылым
төменде берілген екі тақырыптың бірін таңдап, жазба жұмысын орындаңыз.
жазылым жұмысында тақырыптан ауытқымай, абзац түрлерін жүйелі құрастырып,
көркемдегіш құралдарды, көнерген сөз, эвфемизм, дисфемизм, табу сөздерді орынды
қолданып жазыңыз.
[10]
1. астана – мәдениет пен өнер ордас ы екендігін дәлелдеп, келісу -келіспеу себептерін
жазыңыз .
2. кез келген тарихи тұлға туралы эссе ж азыңыз.