У 2. Тіркесті жалқы есімдердің әр түріне мысалдар жазып, емле ереже- сін түсіндіріңдер.
Орхон-Енисей ескерткіштері тілінде қазіргі қазақ тіліне
тұлғалық әрі мағыналық жағынан ұқсас сөздер саны – 130,
ал қазіргі қазақ тілімен салыстырғанда, кейбір фонетикалық
ерекшелігі бар сөздер саны — 397, тұлғалық та, мағыналық та
жағынан ұқсастық таппайтын сөздер саны – 311.
Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
Ордада ханның қасында әр уақытта ақылшы жыраулар болған. Жыраулар - халық поэзиясын жасаған ақылғөй даналар. Олар заманының өздері куә болған елеулі уақиғаларын, тарихи кезеңдерді жырға қосқан...
Жыраулар поэзиясына дейінгі әдебиет халык жасаған ауыз әдебиеті деп аталды. Жыраулар поэзиясы Қазақ хандығы құрылғаннан бастап (XV ғасыр) өріс алды. XV ғасырда Асан Қайғы, Казтуған жыраулар өмір сүрді.
Жырауларды халык, қадір тұтқан. Ел толқыған кезде, бүліншілік шыққанда немесе ел шетіне жау келғен кездерде ақыл, кеңес сұрайтын болған. Мұндай кезде жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға күш-қуат беріп (дем беріп), істің немен тынатыны жайлы болжамдар айтып отырған. Жыраулар поэзиясы ХV-ХVII ғасырлар аралығын қамтиды.
Жырау деген атау "жыр" сөзінен шыққан. Жыршы деп көптеген эпостық жырларды жатқа білетін, дайын репертуары бар айтқыштарды таныған.
Жыраулар өз шығармаларын ақыл-нақыл, өсиет түрінде айтқан. Олардың толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді, елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиетті насихаттау.
Жыраулар поэзиясының біраз үлгілері осы тарауда ұсынылып отыр. Соларды оқып-үйрену барысында халқымыздың атадан мирас болып қалған сөз маржандарына қанығасыңдар, халқымыздың басынан кешірген тарихи кезеңдермен таныс боласыңдар, оның қадір-қасиетін білесіңдер, тәлімдік, танымдық, тағылымдық терең ой дүниесіне енесіңдер. Әдебиет тарихы ел тарихы, халық тарихы екеніне көз жеткізесіңдер.
Жыраулар поэзиясының маңызы мен тақырыбы.Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? "Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінің, –дейді М.Әуезов, –ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп, алғашқы рет қалың ел қамын ойлап, күңіренген қария –Асан. Бұл заман сыншысы сөйлесе, шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді, өзі туған заманның белгілерін қарап, келешек заман не айтарын болжайды: сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйленеді. Айтпақ жайларын ашып, ұғымды қылып айтып бермейді. Әдейі көмескілеу жұмбақ қып айтады. Жыраудың сөзі мақсатсыз айтылмайды. Не айтса да көптің мұңы, көптің жайы туралы, не көпке арналып ақыл, өсиет есебінде айтылады". Ғалымның осы ғұламалық пікірінде жыраулар поэзиясының идеялық-көркемдік мәні терең ашылған.
Кімдерге қоныс болмаған?
Саздарға біткен құба тал
Кімдерге сайғақ болмаған?
Басына жібек байлаған
Арулар кімнен қалмаған...
Махамбет Өтемісұлы 1804 жылы Нарындағы Бекетай құмында дүниеге келген. Өтемістің он баласы болған; солардың ең үлкені Бекмағамбетткен кейінгісі Махамбет екен.
Ақын «Менің атым Махамбет» деген өлеңінде: «Өтемістен туған он едік, онымыз атқа мінгенде, жер қайысқан қол едік», – дейді. Өтемістің үлкен баласы Бекмағамбеттен басқалары көтеріліс кезінде түгелдей халық жағында болып, оған белсене қатысқан.
Махамбет жас кезінде хан ордасында болады. Арабша да, орысша да хат білген. Оның ордада, Орынборда болуы туралы Жәңгір хан өзінің губернаторға жазған хатында: «Иасатайдың ең жақын досы, ең бірінші кеңесшісі, ол сол сойқанның ең бірінші жәрдемшісі болған Махамбет Өтемісұлы деген киргиз (қазақ) менің Зұлқарнайын атты ұлымның жас кезінде Орынборда қасында болды, бірақ ол мүлде бұзылған адам болғандықтан, мен оны қуып жібердім» деп сипаттаған (Рязанов. «Исатай Тайманов көтеріліс», 1927, 18-бет).
Махамбет ерлік пен ездікті, достық пен қастықты, жақсылық пен жамандықты жырға қосады. Жорық, күрес ақыны Махамбет өзінің көрген-білгендерінен, бастан кешкен өмір құбылыстарынан терең философиялық түйін жасаған. Философиялық түйіндерді ақынның кез келген өлеңінен кездестіруге болады.
Махамбеттің пейзаждық лирикаға жататын Нарын туралы екі өлеңі ғана бар. Басқа өлеңдерінде табиғат құбылысын суреттеу сөз арасында болмаса, жеке өлең түрінде кездеспейді.
Махамбет үшін адамгершілік өлшемі – тәж де емес, тақ та емес, байлық та емес. Ақын «туралық ісі болмаған» хандардан, «қайырымы болмаған» байлардан халықтан туған қарашаны көш артық көрген.
Ақын:
Жаманнан туған жақсы бар,
Атасын айтса нанғысыз,
Қарада туған қара бар,
Хан ұлына бергісіз... – деп, ел азаматын ардақтайды. Соған сенім артады.
Истайдың айнымас серігі, «қабағынан шытпас ер», «дініне берік» жауынгер де абзал досы, еліне емірене қызмет етуді бүкіл ғұмыр-тіршілігінің мазмұны деп білген, «қолына қоңыраулы найза алып» асқақ әуенімен Исатай басшысының соңынан ерген, ереуіл ақыны Махамбет болды. «Шамдансам шалқамнан түсермін» деп өзі айтқандай, әрі намысшыл батыр, әрі ақын Махамбет өктемдікке, озбырлыққа отты жаны шиыршық ата, ереуілдете атой беріп, майданға Исатаймен бірге шығуға бел байлайды. Өмірінің соңына дейін жаумен күресіп өтеді.
P.S. Көркем әдебиет – қоғам өмірінің айнасы десек, Махамбет туындылары өз заманындағы халық бұқарасының мүддесін бейнелеген, езілген шаруалардың жоғын жоқтаған шығармалар болды. Сондықтан да, Махамбет сияқты ұрпағына асыл қазына, қымбат мұра қалдырған ақын-жазушыларды қазақ елі жоғары бағалайды.
Махамбет өлеңдерінде ғибратқа толы, афоризм болып кеткен өнегелі жолдар өте көп. Ақын өзінің терең ойлы сөздерімен кейінгі ұрпағына тіл қатқандай, ақыл өсиет айтып кеткендей.