Ыбырай Алтынсарин «Атымтай Жомарт» әңгімесі. 2-сабақ «Атымтай Жомарт» әңгімесінде көтерілген мәселені ретімен сәйкестендір.
Біріншісі:
Құдайтағаламның берген дәулетін
өзімсініп, тиісті орындарына жаратпай,
көбісін езім ішіп-жеп, өзім тұтынсам, мал
берген иесіне күнәлі болармын деп
қорқамын, – деді.
Екіншісі:
Күн сайын ез бейнетіммен тапқан бір-екі
пұлға нан сатып алып жесем де бойыма
сол тамақ болып тарайды, еңбекпен
табылған дәмнің тəттілігі, сіңімділігі
болады екен,
Үшіншісі:
әдемі ат, асыл киім, асқан дәулетті ене
бойы әдет етсең, көңілге жел кіргізеді: сол
келіккен көңілмен өзімнен терезес
темен бейшаралардан жиреніп, кез
салмай, кем-кетікке жәрдем беруді
ұмытармын деп қорқамын.
Тео-іншіс
Бар бола тұрып мен жұмыс қылсам,
мұның кемшілік емес екенін біліп,
кейінгілер әбірет алсын деймін
Бөкей ордасында тек екі билеуші - алдымен Бөкейдің өзі, содан кейін оның баласы Жәңгір билік құрды. Жәңгір хан көптеген жетістікке жетеді. Сонымен, оның талабымен көшпелі қазақтар отырықшы өмір салтына көшті. Жәңгір а қоралар, сарайлар салу қажеттілігі мен пайдасын ұғындырды. Мысалы, 1828 жылы ол өзінің резиденциясын тұрғызды. Бастапқыда оған үй, қонақ бөлмелері, қару-жарақ, баспахана, тұрақты және тұрғын үй кірді. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін осы үлкен ғимараттар кешенінен тек қару-жарақ палатасы ғана қалды. Қалған бөліктері іргетастан бастап қалпына келтірілді.
Оның резиденциясының айналасынан кішігірім қала пайда болды. ХХ ғасырдың басында түсірілген фотосуретте Жәңгір хан резиденциясының қасында қанша үй тұрғызылғандығы көрсетілген. Ал бүгінде XIX ғасырдан сақталған үйлер бар.

Жәңгір хан ағартушылық қызмет те атқарған. Сонымен, Бөкей ордасында ол өз мектебін ашты. Ол үшін ол императорға арнайы хат жазып, Ресейдің жоғары мектептерінде қазақ балаларын оқытуға рұқсат алды. Император рұқсат берді, бірақ бір шарт бойынша: балалар бастауыш мектепте орыс тілінде оқу қажет. Сондықтан олар Жәңгір хан мектебінде бірден екі тілде - қазақ және орыс тілдерінде сабақ берді. Біздің гид Айнаштың айтуынша, көп адамдар "бізді орысқа айналдырмақшы" деп сеніп, бұл мүмкіндіктен бас тартты.
Бірақ Жәңгір бәріне үлгі көрсетіп, өз балаларын және өзіне жақын а мектепке берді. Содан кейін ғана мектепке деген сенім артты. Өкінішке орай, бүгінгі күнге дейін бұл мектеп сақталмады. Тек бір мұғалімнің үйі ғана сақталған (суреттің ортасында).

Бөкей ордасында "Қазақстан" газеті де шығып тұрды. Гидтер оның қазақ атымен бірінші шыққанына сенімді. Бұған дейін мұнда қазақтарды қырғыз деп атаған. Ханның бас кеңсесінде газетті басып шығаратын үлкен баспахана болды. Өкінішке орай, ол газеттің тек 18 нөмірін ғана шығарып үлгерді. Содан кейін жабылып қалды.



Бөкей ордасының жетістіктерінің бірі - қазынашылық, яғни ақша мекемесі болып табылады. Жетекшіміз Айнаштың айтуынша, Жәңгір хан штаб-пәтерде халықаралық көрме ұйымдастыруға шешім қабылдайды. Бүкіл әлемнің саудагерлері Ордаға ағылады. Жергілікті халықтың ақшасы болмағандықтан, олар шетелдік тауарларды қойға айырбастап отырды. Айырбастау көбінесе жергілікті тұрғындар үшін қолайсыз болды. Содан кейін хан қаржылық келісімдер мен баламалы айырбас үшін жауап беретін жеке бөлім құруға шешім қабылдады. Сол кездегі монеталар мен банкноттар, сондай-ақ сейф Бөкей ордасының мұражайында сақталған.
Шешендік сөз мынадай талаптарға жауап беруі керек.
Белгілі бір әлеуметтік мәні бар тақырыпты қозғайтын және шаршы топ алдында ауызша айтылған сөз болу.Әңгіме өзегінің дәлелі (аргумент) болуға тиіс, соның арқасында тыңдаушыларға бір нәрсені әуелі түсіндіріп, содан соң ойлантып, ақырында белгілі бір харекетке ұмтылдыруды көздеуі қажет.Тыңдаушыларға жақсы әсер етіп, құлақ құрышын қандыратын, сүйсіндіретін эстетикалық қасиеті болуы игі. Шешендік сөз дәстүрінің қажеттігі ауызша сөйлеудің аясы, кеңіген сайын арта түсуде. Жиналыс, мәжіліс, құрылтайларда, пікірсайыс жиындарда, семинар, симпозиумдарда шешендік өнер өте қажет.
Қазіргі замандағы шешендік сөздердің түрлері бұл сөздердің жанрына (мазмұнына) қарай негізінен былайша ажыратылады.
Әлеуметтік-саяси тақырыптағы шешендік сөздер, бұларға осы тақырыптарға жасалған баяндамалар, сөйленетін сөздер, митинг, конференцияда айтылатын сөздер, хабарламалар, баяндамалар, радио, теледидардан ауызша жүргізілетін саяси-әлеуметтік шолулар жатады.Академиялық шешендік, бұл топты жоғары оқу орындарында оқылатын дәрістер, ғылыми баяндама, хабарлама, шолулар құрайды.Сот ісінде қолданылатын шешендікке прокурордың айыптау сөзі, айыпкердің қорғану сөзі кіреді.Әлеуметтік тұрмыста жұмсалатын шешендікті мерейтойларда, салтанатты дастарқан басында айтылатын сөздердің "шешендік сөз" деген мәртебеге ие болу үшін оған қойылатын талаптардың бірі - оның ішінде көркем, әсерлі болуы. Ал көркемдік жалпы тілде, оның ішінде көркем әдебиетте, поэзияда жұмсалатын көріктеу құралдары мен тәсілдері арқылы жүзеге асырылады. Атап айтқанда, билер аузынан шыққан шешендік үлгілерде дәл өлеңдегідей өлшемді, жүйелі болғанымен, ұйқас ырғақ сияқты поэтикалық элементтер қатысады. Бұрынғы шешендік сөздерге тілге демеу, ойға дәлел ретінде мақал-мәтелдерді келтіру көріктеу амалдардың бірі болса, бүгінгі шешендердің аузынан шыққан сөздерде мақал-мәтелдерді келтіру көріктеу амалдардың бірі болса, мақал-мәтелдермен қатар, өзгелерден келтірілген сілтемелер орын алады. Сондай-ақ шешендік сұраулар да, ықшамдау тәсілімен келген сөйлемде де шешендік сөздерге эмоциялық реңк беріп, оның экспрессиясын күшейтеді