ЖАЗЫЛЫМ АЙТылым 10 -тапсырма. Жұптық жұмыс. Мәтіннен өзіңе бұрыннан таныс аңдар мен құстарды бір бөлек, таныс емес аңдар мен құстарды бір бөлек теріп жаз. Олардың қайсысы сен тұратын жерде кездеседі? 10 тап
Қалың мал «қалың мал» (дәстүр, кәде). «мен ат тон айыбымен қалың мал қайтартпақшы болдым ғой» (с.көбеев). құда түсу рәсімі келісілген соң дала заңы бойынша күеу жағы «қалың мал» төлеуге тиіс. бұл қазақ, қазақ болғалы бұлжымаған ежелгі дәстүр. оның мөлшері құдалардың дәрежесі мен дәулетіне байланысты екі жақ келісе отырып шешеді. «бұрынғы кедейлер арасындағы қалың мал мөлшері бес алты малмен тынса, ірі байлар арасында екі жүз, бес жүз, мың жылқыға дейін жеткен. би мен байлар, хан мен төрелер арасында қалың мал үстіне «бес жақсы» деп аталатын бес түйеге қосып бір «жетім қыз (күң), «аяқ жақсы» днп беретін үш түйеге қоса бір «еркек жетім» (құл) бергендігі кейбір деректер арқылы белгілі. қалың малдың «қырық жеті», « отыз жетінің бүтіні», «отыз жеті», «отыз жетінің жартысы», «жақсылы отыз жеті», « жиырма жеті», « он жеті», «домалақ қалың мал», «домалақ бата» сияқты түрлері болған. мұның сыртында той мал, сүт ақы, күйеу апаратын ілу, өлі тірі апаратын, тағы басқа көптеген бағалы кәде, жоралар да болады. бұған кеңес үкіметі кезінде «қызды малға сату» деп қара күйе жағылып келді. ал шындығында қыздың жасауы «қалың мал» мөлшерінен кем болмаған. демек, бұрынғы дала заңында бұл ескерілген сияқты. әрине «қалың мал» құдалардың дәулетіне байланысты болған. бұл істе әркім өз шама шарқына қарай белгілеген. бұрынғы заманда «қалың мал» байлық пен мырзалықтың дәрежесін әйгілейтін көріністің айғағы болғаны шындық. хіх ғасырдың алғашқы ширегінде кіші жүзде байсақал мен орта жүзде сапақ құда болған. сонда байсақалдың қызының «қалың малы» бес жүз жылқы болған. үш жүз жылқы қара малы, жүз жылқы үйге кіргізер, жүз жылқы той малына кетіпті (м.ж.көпеев). күйеуаяқ күйеуаяқ (ғұрып). жігіт қалыңдығын алғаннан кейін әдеп бойынша енесін қошаметпен өз үйіне апарып салады. ата енесі күйеу ірі мал атайды. мұны «күйеуаяқ» дейді. түйемұрындық түйемұрындық (ғұрып). ұзатылып жатқан келіншек көшінің жолында отырған ауылдың (жастары, әйелдері) керуен атының ноқтасынан, не түйесінің бұйдасынан ұстап тұрып сұрайтын кәдесі. қыз анасы оларға кәдесін жасайды, кәде алған риза болып, бақыт тілеп батасын беріп, жол болсын айтады. қыз қашар «қыз қашар» (дәстүр). «былайша қыз қашар дәстүрін өткізетін үйді «болыс үй» дейтін көрінеді». (х.арғынбаев). күйеудің келуін «ұрын келу» десе, қыздың атастырылған күйеуін көруі «қыз қашар» дейді. бұл «ұрын тойы» өтетін күні болады. «ұрын той» жастар үшін көңілді, думанды тойлардың бірі. бұған жас жеңгелер мен жастар қатынасады. күйеуден алынатын «қол ұстатар», «шаш сипатар», «қыз құшақтар», «арқа жатар», «көрпе қимылдатар» тағы сол сияқты кәделер осы жолы беріледі. екі жастың бірін бірі көріп, тілдесуі де осы тойда болады. екеуі де бірін бірі ұнатып, қалыңдық жігітке қыз белгісі орамалын және оның іні қарындастарына да түрлі сыйлықтар береді. күйеу ұрын барғаннан кейін құдалық бұзылатын болса қазақ заңында өте ауыр іс. үлкен дауға кетеді. күйеу себепсіз бас тартса бұрынғы берілген мал қайтарылмайды және айып салынады. батаны қыз жағы бұзатын болса қалың мал толық қайтарылады әрі айып төлейді.
Ертіс (республикадағы ең үлкен өзені): ол облыс аймағын қытай халық республикасы шекарасынан бастап солтүстік-батыс бағытта қиып өтеді. зайсан көліне дейінгі бөлігін қара ертіс деп атайды. ертіс өзенінің ең ірі салалары: қытай, қалжыр, қалғұтты, күршім , нарын, қайыңды, бұқтырма, үлбі, оба, шүлбі, жарма, құсты, еспе, шорға, боғас, жүзағаш, бөкен, манат, тайынты, абылайкит, ұлан, дресвянка, жартас, құрық, қызылсу, шар, шаған. қаш – алакөл көлдерінің алабындағы ең үлкен өзендері (еміл, қатынсу, үржар, үлкен текебұлақ, қарақол, ай, аягөз, бақанас) бастауын тарбағатай, ақшатау, шыңғыстау, ханшыңғыс жоталары мен көкшетаудан алады. көлдер облыс көлдерге онша бай болмаса да, мұнда қазақстандағы ірі көлдер – зайсан мен марқакөл, оңтүстік-шығысында алакөл мен сасықкөл орналасқан. басқа көлдері ұсақ және олар облыстың оңтүстік-батыс жағында, көбінесе шар мен шаған өзендерінің және аягөз бен ай өзендерінің ұсақ шоқылы, жазықтау келген суайрықтарында орналасқан. облыста ертіс өзені мен оның салалары суының өнеркәсіп пен халықты сумен қамтамасыз етуде үлкен маңызы бар. сондықтан оларда ірі бұқтырма, өскемен және шүлбі бөгендері мен сэс-тер салынған. бұларға қоса нарын, бұқтырма, үлбі, оба және шүлбі өзендері ағаш ағызуға кеңінен пайдаланылады. өзендер мен көлдердің (зайсан, алакөл, марқакөл, т.б.) қ аулауда да едәуір маңызы бар. облыстың алтай аймағында минералды шипалық көлдер көп. шығыс қазақстан облысы жер асты суына да бай. ол халықтың тұрмыстық қажетін өтеу және мал суаруға ғана емес, онымен бірге сан-алуан кеніштер мен кәсіпорындарды да сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
