сабақтас құрмалас сөйлем ( Сложноподчиненное предложение): шартты бағыныңқылы (СПП с придаточным условия) мысалы: (күн жылыса),[жер көгереді]. (сен келмегенде),[әжем ренжитін еді]. қарсылықты бағыңқылы (СПП с придаточными уступительными) мысалы: (Лекция басталсада),[студенттер толық жиналған жоқ]. (Бұлт болғанмен),[жаңбыр жауған жоқ]. (Күн салқын бола тұра),[оқушылар тауға шықты]. себеп бағыныңқылы (СПП с придаточными причины) мысалы: (күн суығандықтан),[біз жылы киіндік]. (Көлік болмағансебепті),[жұмысқа кешіктім]. мезгіл бағыныңқылы (СПП с придаточными времени) мысалы: (Арнат Астанаға кеткенде),[іңім екі жаста еді]. (Анам келгенше),[мен тамақ істедім]. (Саған сұрақ койған кезде),[ең болмаса жауап бер]. қимыл-сын бағыныңқылы (СПП с придаточными образа действия и степени) мысалы: (жел күшейіп),[ауа райы бұзылды]. (үйге келе),[сабағын орындады]. .мақсат бағыныңқылы (СПП с придаточными цели) мысалы: (қазақ тілін білу үшін),[көп оқу керек]. (нан алайын деп),[дүкенге бардым] (...)-придаточное предложение [...]-главное предложение
ССалалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп , өзара бір-бірімен тең дәрежеде байланысқан құрмаластың түрі. Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен бағынбай, тең дәрежеде байланысып, баяндауыштары тиянақты келіп жай сөйлемдерді жеке – жеке қолдануға болады.
Салалас құрамластың құрамындағы жай сөйдемдер өзара бір – бірімен екі түрлі жолмен байланысады.
1. Интонация арқылы мағыналарының жаңындағына қарай іргелесе байланысады.
2. Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірінен өзара жалғаулық щылаулар арқылы байланысады.
Ыңғайлас мәнді да, де,та, әрі, және , мен жалғаулық шылаулар.
Қарсылық мәнді бірақ, алайда , дегенмен, сонда да, әйтсе де, сөйткенмен, ал тәрізді жалғаулық шылаулар.
Себеп – салдар мәнді өйткені , себебі, сол себепті, сондықтан, неге десеңіз тәрізді жалғаулық шылаулар;
Талғау мәнді не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, яеи болмаса, әлде тәрізді жалғаулық шылаулар.
Кезектес мәнді кейде, бірде , біресе тәрізді жалғаулық шылаулар.
3. Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері .
Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен өзара белгілі мағыналық қарым – қатынаста айтылады. Мағыналық қарым-қатынаста жұмсалуына қарай салалас құрмалас сөйлем мынадай алты түрге бөлінеді :
шартты бағыныңқылы (СПП с придаточным условия) мысалы: (күн жылыса),[жер көгереді]. (сен келмегенде),[әжем ренжитін еді].
қарсылықты бағыңқылы (СПП с придаточными уступительными) мысалы: (Лекция басталсада),[студенттер толық жиналған жоқ]. (Бұлт болғанмен),[жаңбыр жауған жоқ]. (Күн салқын бола тұра),[оқушылар тауға шықты].
себеп бағыныңқылы (СПП с придаточными причины) мысалы: (күн суығандықтан),[біз жылы киіндік]. (Көлік болмағансебепті),[жұмысқа кешіктім].
мезгіл бағыныңқылы (СПП с придаточными времени) мысалы: (Арнат Астанаға кеткенде),[іңім екі жаста еді]. (Анам келгенше),[мен тамақ істедім]. (Саған сұрақ койған кезде),[ең болмаса жауап бер].
қимыл-сын бағыныңқылы (СПП с придаточными образа действия и степени) мысалы: (жел күшейіп),[ауа райы бұзылды]. (үйге келе),[сабағын орындады].
.мақсат бағыныңқылы (СПП с придаточными цели) мысалы: (қазақ тілін білу үшін),[көп оқу керек]. (нан алайын деп),[дүкенге бардым]
(...)-придаточное предложение
[...]-главное предложение
Салалас құрамластың құрамындағы жай сөйдемдер өзара бір – бірімен екі түрлі жолмен байланысады.
1. Интонация арқылы мағыналарының жаңындағына қарай іргелесе байланысады.
2. Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірінен өзара жалғаулық щылаулар арқылы байланысады.
Ыңғайлас мәнді да, де,та, әрі, және , мен жалғаулық шылаулар.
Қарсылық мәнді бірақ, алайда , дегенмен, сонда да, әйтсе де, сөйткенмен, ал тәрізді жалғаулық шылаулар.
Себеп – салдар мәнді өйткені , себебі, сол себепті, сондықтан, неге десеңіз тәрізді жалғаулық шылаулар;
Талғау мәнді не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, яеи болмаса, әлде тәрізді жалғаулық шылаулар.
Кезектес мәнді кейде, бірде , біресе тәрізді жалғаулық шылаулар.
3. Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері .
Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен өзара белгілі мағыналық қарым – қатынаста айтылады. Мағыналық қарым-қатынаста жұмсалуына қарай салалас құрмалас сөйлем мынадай алты түрге бөлінеді :
1. Ыңғайлас салалас.
2 Қарсылықты салалс.
3. Себеп – салдар салалас.
4. Ілектес салалас.
5. Талғаулы салалас.
6. Кезектес салалас.