Ујлиханов Шоќан Шыѕєысўлы – ќазаќтыѕ ўлы єалымы: ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, аєартушы, демократ. Шын аты-Мўхаммедханафия, јжесініѕ бала кїнінде «Шоќаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоќан» аталып кеткен. Туєан жері-ќазіргі Ќостанай облысындаєы Ќўсмўрын кґлініѕ жаєасы. Арєы атасы-ќазаќтыѕ ўлы ханы –Абылай, Шоќан оныѕ шґбересі. Ґз атасы Ујли де хан болєан. Ал јкесі Шыѕєыс Ќазаќстанда хандыќ жїйе жойылып, аєа сўлтандыќтыѕ енгізілуіне байланысты, аєа сўлтан лауазымын иеленген.
«Жеті жўрттыѕ тілін білуге тиісті» хан тўќымы болєандыќтан, ауыл мектебінде оќып, арабша хат таныєан Шоќан араб, шаєатай тілдерін меѕгерген. Бўдан кейін оны јкесі сол кезде Сібірдегі еѕ таѕдаулы оќу орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Зерек те зерделі Шоќан мўнда «екі –їш жылдан кейін-аќ ґз кластарынан єана емес, ґзінен екі жас їлкендердіѕ класындаєыларды да басып озып шыєады» (Г. Н. Потанин) .
Кадет корпусын бітіргеннен кейін Шоќан Батыс Сібір генерал-губернаторыныѕ кеѕсесінде ќалдырылады. Ол 1855 жылы Ўлы жїзді Ќоќан хандыєыныѕ ыќпалынан шыєарып, Ресейге ќосу баєытында жўмыс істеу їшін ўйымдастырылєан экспедицияєа ќатысып, Семей, Аягґз, Ќапал арќылы Іле Алатауына дейін келеді, Жоѕєар ќаќпасына, Алакґл, Тарбаєатайєа саяхат жасайды. Осы сапарында ќазаќ, ќырєыз ауыз јдебиетініѕ їлгілерін, тарихы мен этнографиясыныѕ материалдарын жинап алады. Бўл еѕбегін жоєары баєалаєан генерал Г. Х. Гасфорт оны наградаєа ўсынады, јскери лауазымы бір сатыєа жоєарылап, поручик атаєын алады. Келесі жылы М. М. Хоментовский басќарєан јскери-єылыми экспедицияєа ќатысып, ќырєыз елін жете зерттеп, Ыстыќкґл аймаєыныѕ картасын жасасады.
Шоќанныѕ Ќашќарияєа сапары єалымдыќ, аєартушылыќ саласындаєы еѕбегініѕ жаѕа белеске кґтерілуіне жол ашты. Ќоќан хандыєыныѕ Ќашќардаєы консулы јрі саяси резидентініѕ кґмегімен Ќашќардыѕ экономикалыќ саяси ќўрылымын зерттеп, бўл халыќтыѕ тарихы мен этнографиясынан кґптеген материалдар жинайды. Ќашќар сапарынан «Алты шаћардыѕ, яєни Ќытайдыѕ Нан-лу провинциясыныѕ шыєыстаєы алты ќаласыныѕ жайы» атты еѕбегі дїниеге келеді.
Шоќаннан ќалєан мўраныѕ бірі-бейнелеу ґнеріндегі зерттеулері. Бўл еѕбектер оныѕ ґнердіѕ осы саласындаєы ќазаќтыѕ тўѕєыш профессионал суретшісі болєанын дјлелдейді. Ол негізінен портрет, пейжаз жјне халыќтыѕ тўрмыс-салтын бейнелеумен айналысќан. Одан 150-дей сурет ќалєан.
"Я эту страсть во тьме ночной вскормил слезами и тоской"; "мою пылающую грудь"; "страдание спит в холодной вечной тишине"; "восток озолотился"; "сонные цветы"; "растений радужный наряд хранил следы небесных слез"; "кудри виноградных лоз"; "и грыз сырую грудь земли"; "взор кровавый"; "но тщетно спорил я с судьбой: она смеялась надо мной"; "проснулся день, и хоровод светил напутственных исчез в его лучах"; "на мне печать свою тюрьма оставила"; "в тюрьме воспитанный цветок"; "огонь безжалостного дня"; "мир Божий спал в оцепенении глухом отчаянья тяжелым сном".
Объяснение:
Ујлиханов Шоќан Шыѕєысўлы – ќазаќтыѕ ўлы єалымы: ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, аєартушы, демократ. Шын аты-Мўхаммедханафия, јжесініѕ бала кїнінде «Шоќаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоќан» аталып кеткен. Туєан жері-ќазіргі Ќостанай облысындаєы Ќўсмўрын кґлініѕ жаєасы. Арєы атасы-ќазаќтыѕ ўлы ханы –Абылай, Шоќан оныѕ шґбересі. Ґз атасы Ујли де хан болєан. Ал јкесі Шыѕєыс Ќазаќстанда хандыќ жїйе жойылып, аєа сўлтандыќтыѕ енгізілуіне байланысты, аєа сўлтан лауазымын иеленген.
«Жеті жўрттыѕ тілін білуге тиісті» хан тўќымы болєандыќтан, ауыл мектебінде оќып, арабша хат таныєан Шоќан араб, шаєатай тілдерін меѕгерген. Бўдан кейін оны јкесі сол кезде Сібірдегі еѕ таѕдаулы оќу орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Зерек те зерделі Шоќан мўнда «екі –їш жылдан кейін-аќ ґз кластарынан єана емес, ґзінен екі жас їлкендердіѕ класындаєыларды да басып озып шыєады» (Г. Н. Потанин) .
Кадет корпусын бітіргеннен кейін Шоќан Батыс Сібір генерал-губернаторыныѕ кеѕсесінде ќалдырылады. Ол 1855 жылы Ўлы жїзді Ќоќан хандыєыныѕ ыќпалынан шыєарып, Ресейге ќосу баєытында жўмыс істеу їшін ўйымдастырылєан экспедицияєа ќатысып, Семей, Аягґз, Ќапал арќылы Іле Алатауына дейін келеді, Жоѕєар ќаќпасына, Алакґл, Тарбаєатайєа саяхат жасайды. Осы сапарында ќазаќ, ќырєыз ауыз јдебиетініѕ їлгілерін, тарихы мен этнографиясыныѕ материалдарын жинап алады. Бўл еѕбегін жоєары баєалаєан генерал Г. Х. Гасфорт оны наградаєа ўсынады, јскери лауазымы бір сатыєа жоєарылап, поручик атаєын алады. Келесі жылы М. М. Хоментовский басќарєан јскери-єылыми экспедицияєа ќатысып, ќырєыз елін жете зерттеп, Ыстыќкґл аймаєыныѕ картасын жасасады.
Шоќанныѕ Ќашќарияєа сапары єалымдыќ, аєартушылыќ саласындаєы еѕбегініѕ жаѕа белеске кґтерілуіне жол ашты. Ќоќан хандыєыныѕ Ќашќардаєы консулы јрі саяси резидентініѕ кґмегімен Ќашќардыѕ экономикалыќ саяси ќўрылымын зерттеп, бўл халыќтыѕ тарихы мен этнографиясынан кґптеген материалдар жинайды. Ќашќар сапарынан «Алты шаћардыѕ, яєни Ќытайдыѕ Нан-лу провинциясыныѕ шыєыстаєы алты ќаласыныѕ жайы» атты еѕбегі дїниеге келеді.
Шоќаннан ќалєан мўраныѕ бірі-бейнелеу ґнеріндегі зерттеулері. Бўл еѕбектер оныѕ ґнердіѕ осы саласындаєы ќазаќтыѕ тўѕєыш профессионал суретшісі болєанын дјлелдейді. Ол негізінен портрет, пейжаз жјне халыќтыѕ тўрмыс-салтын бейнелеумен айналысќан. Одан 150-дей сурет ќалєан.
Науќасы меѕдегендіктен Петербургтан елге оралєан Шоќан туєан халќыныѕ екі жаќты ќанауда езілгенін кґріп, 1862 жылєы сайлауда Атбасар округыныѕ аєа сўлтаны болуєа талпынады.
Тјн ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаєан Шоќан 1865 жылы Алтынемелде, Кґшкентоєай деген жердегі Тезек тґреніѕ ауылында ќайтыс болады.
Шоќанныѕ маѕдайына «жарќ етіп сґнген ќўйрыќты жўлдыздай» ќысќа єана єўмыр сїру жазылды. Біраќ ол аз єана єўмырында адам ќабілетініѕ єажайып мїмкіндіктерін, гуманизмніѕ биік ґресін, ўлтжандылыќтыѕ жалтаќсыз їлгісін, алєырлыќтыѕ ќайран ќаларлыќ ґнегесін барша болмысымен, наќтылы іс-јрекетімен дјлелдеп їлгерді.