Пайдалуу кендер
Пайдалуу кендер – өлкөбүздүн баа жеткис байлыгы. Гранит, кум, чопо, акиташ, көмүр, аш тузу, сурьма, сымап, калай жана башка тоо тектерин адам өзүнүн чарба иштеринде пайдаланат. Булар – пайдалуу кендер. Пайдалуу кендердин көпчүлүгү катуу кендер. Бирок суюк, газ сымал кендер да бар. Мунай – суюк, жаратылыш газы – газ сымал болот. Пайдалуу кендер жер түпкүрүндө жайгашкан. Адегенде геологдор пайдалуу кендерди изилдеп табышат. Андан кийин башка адистер аны казып алуу үчүн картадан кен жайгашкан жерди белгилеп коюшат.
Пайдалуу кендерди түрдүүчө казып алышат. Көмүрдү шахталарда жана карьерлерде казып алышат. Мунайды жана жаратылыш газын жер астынан алышат. Бул үчүн бургулоочу мамыларды орнотуп, терең скважиналарды бургулашат.
1. Сүйлөмдөрдү толукта.
1. Пайдалуу катуу кендер. 2. Бул үчүн мамыларды орнотуп, бургулашат. жана газын жер астынан алышат. 3. Гранит, кум, чопо, акиташ, көмүр, аш тузу, сурьма, сымап, калай жана башка адам өзүнүн чарба иштеринде пайдаланат. 4. Пайдалуу кендер жайгашкан. 5. Гранит, кум, чопо, акиташ, көмүр, аш тузу, сурьма, , жана башка тоо тектерин адам өзүнүн чарба иштеринде пайдаланат. 6. – суюк, жаратылыш газы – газ сымал болот.
3. Сөздөрдү маанилери менен дал келтиргиле
Катуу кендер
Мунай, гранит, сымап, газ, көмүр, бензин, акиташ, калай, күмүш, алтын, кум, чопо, аш тузу, сурьма.
Суюк кендер
Газ сымал кендер
4. Сөздүн маанисин түшүндүр.
байлык
түпкүр
кен
мамы
адис
5.Суроолого жооп бер.
Кыргызстанда кайсы пайдалуу кендер бар? Алар кандай болот?
Кен деген эмне?
Кендерди адегенде кимдер табат?
Алар кандай жолдор менен алынат?
6. Берилген пайдалуу кендерди мүнөздөгөн сөздөрдү тандагыла.
Гранит: .
Чопо:.
Акиташ:.
Жардамчы сөздөр: өңү ак, жакшы жабышат, катуу, тунук эмес, борпоң, күйбөйт, жумшак, боз же кызыл өңдүү, кооз.
7. Таблицага таянып, кайсы пайдалуу кендер кайсы жерлерде казылып алынганын картаны пайдаланып, айтып бергиле.
Кендердин аталышы
Кайсы жерде
Кайсы областта
Көмүр
Таш-Көмүр
Жалал- Абад
Кызыл-Кыя
Баткен
Кара-Кече
Нарын
Жыргалаң
Ысык-Көл
Өзгөн
Ош
Мунай
Майлуу-Суу
Жалал-Абад
Алтын
Кумтөр
Ысык-Көл
Жерүй
Талас
Сурьма
Кадамжай районунда
Баткен
Үй тапшырма:Кыргызстанга алыскы ɵлкɵлɵрдɵн меймандар келишти. Алар Кыргызстан жɵнүндɵ маалымат алып, кайсы жерлерге баруу керек экендиги жɵнүндɵ сунуш алгылары келип жатат. Кичи топтордо иштеп, Кыргызстан жɵнүндɵ айтып бергиле, кайсы жерге барып эс алуу боюнча сунуш бергиле.
Сунуш берүүдɵ таблицаны толтургула.
Эмне?
Кайда жайгашкан?
Ал эмнеси менен кызыктуу?
Соң-Көл
Нарын аймагында жайгашкан.
Соң-Көл тоо өрөөнүндө жайгашкан. Соң-Көлгө 18ден ашык суу куюлат.
Бурана
Арстанбап
Саймалы-Таш
Таш-Рабат
2 - тапшырма: "Кен байлыктардын адамдын жашоосуна тийгизген таасири." 10-15 сүйлөмдөн турган эссе жазып кел. бүгүнкү жаңы сөздөрдү пайдалан.
Пайдалуу кендердин бир ар да бир көпчүлүгү катуу кендер болуп саналат. Бирок, бизге суюк, газ сымал кендерди пайдалануу керек. Мисалы, мунай суюк кендер болуп, жаратылыш газы сымал болот. Азаркы күлүктүрүүлөрү аткарууу үчүн төңдүрүлүп, үчүнтүлүк аралыктарды бургулаш керек.
Сүйлөмдөр толукта бир жогорку мааниге жогорку килтиргиле. Катуу кендерди пайдалануу кызматкерлер ошондой эмнени казап алууда. Мунай дайын коалам кендерден казап алынат. Бул үчүн шахталардан жана карьерлерден казып алынат. Мунайды жана жаратылыш газын жер астынан казап алуу үчүн, терең скважиналар бургулат.
Сүйлөм сөздөрдүң маанилери менен бирдей болуп, маалыматты толук түшүндүргөн жатат. Катуу кендер "пайдалуу кендер" деп айланат. Мысалы, гранит көмүр, башка тоо тектерге дыйсыйча өзбөчүлөрдө пайдаланылат. Суюк кендерде азаркы күлүктүрүүлөр табылат. Газ сымал кендерге жаракандарымыз мисал болуп келет. Жумшак, боз же кызыл өңдүү, кооз, өңү ак, катуу, тунук эмес багыттар курстарында пайдаланылат.
Таблицага карап, кайсы кендердин кайсы жерлерден казылып алынганын көрсөтүп бере алабыз. Көмүр Таш-Көмүр, Жалал-Абад, Кызыл-Кыя, Баткен, Кара-Кече, Нарын, Жыргалаң, Ысык-Көл, Өзгөн, Ош аймактарында казылып алынат. Мунай Майлуу-Суу аймагында казылып алынат. Сурьма Кадамжай районунда казылып алынат.
Бир macozлого, пайдалуу кендерлер жашоосун жакшы кылат.