1. Хикаят бөлімдері бойынша жанрлық ерекшеліктерін айқындайық. Балімдер Оқиға болған жер Оқиғадан соң Қожаның әрекеті «Өзім туралы» «Мен үміт еткен қоңырау». «Бақаның шуы» «Педсовет жайлы» «Түбінде адам болатын бала
қиял - ғажайып ертегілер - халық арманын қиял-ғажайып бейнедегі кейіпкерлер арқылы тілге тиек етеді. қиял - ғажайып ертегілер алғашқы қауымдық қоғамда туа бастаған деген болжам бар. оны ертегілерде кездесетін өте ертедегі қоғамдык өмірдің қалдыктарынан байқауға болады. мысалы, матриархат заманына тән аналық ру мен көптеген әдет - ғұрыптардың көріністері (жұптық ұйым, аналық мекен, аналық неке, кувада, авункулат, т. ерте замандағы анимизм, тотемизм, магия сияқты діни нанымдар мен сенімдер, т.б. бірақ көне дәуірдің бұл көріністерін кейінгі заманда халық тек қиял деп түсінген. сол себепті ертекшілер әңгімесін ерте уақытта болған деп ескертеді. қазақтың қиял - ғажайып ертегілері жанрлық жағынан біркелкі емес. оның құрамында алғашқы қауымға тән қарапайым миф, хикая, әңгімелермен бірге батырлық ертегілер кездеседі, сондай-ақ, тұрмыс-салтқа байланысты шығармалар ұшырасады. демек, біздің қиял - ғажайып ертегілерміз жанр жағынан синкретті, яғни дараланбаған. қазақ қиял - ғажайып ертегілердің тағы бір ерекшелігі - үнемі трансформациялық процесте болуы, яғни бір жанрдың екіншіге ауысып отыруы. осы себепті қиял - ғажайып ертегілерінің біразы жанрлық өзгеріске ұшыраған, олар қиял-ғажайып пен тұрмыс-салт ертегілерінің аралық жанры сияқты. кей жағдайда қиял - ғажайып ертегілері бүтіндей тұрмыс-салт оқиғаларын баяндап келеді. қиял - ғажайып ертегілердің сюжетіне, поэтикасы мен құрылысына батырлық жыр үлкен ықпал еткен. көптеген қиял - ғажайып ертегілердің сюжеттік желісінде батырлық жырларындағыдай тұрақты кіріспелер мен қорытындылар бар.
Ерте заманда пілдің түрі қазіргідей болмапты:оның көздері үлкен бопты,құлақтары басында шошайып тұрыпты,ал олардың арасында әдемі мүйіздері бопты. (Кіріспе)
Жерде адамдар пайда болғанда,арыстан пілге:
- Айналамызда адамдар көбеюде.Жақында олар бізге де жетіп,жұмыс жасатып қоятын шығар.Бізге жаңа жерлерге көшу керек! - дейді.Сонда піл:
- Мен сондай үлкенмін,маған тиісуге кімнің дәті барады?Неге мен қашуым керек? - деп тәкаппарланыпты.
Бір күні жерге торғай мен оның балапандары жерді аралау үшін жерге түсіпті.Сол кезде қастарынан піл отып бара жатады.Торғай:
- Абайла!Бұл жерде менің балапандарым жүр! - деп айқайлапты.Ал піл болса оған назарын аударғысы келмей:
- Менің балапандарыңда шаруам жоқ.Мен мына жерден қалай да өтемін! - деп балапандарды басып кетіпті.Шарқ ұрған торғай қарға мен шыбындарға барыпты.Олар пілді қуып жетіп көзін шұқып тастапты.Піл олардан әзер құтылып,көзі дұрыс көрмесе де су іздеп жүреді.Осы кезде торғай бақалардан көмек сұрайды.Бақалар бір жартастың басына барып бақылдайды.Піл осы жерде су бар екен деп жартасқа шығып,төмен қарай құлап түседі.Осылайша оның екі мүйзі сынып қалады.Ал құлақтары жалпиып,басын жауып тұратындай болып кетеді. (Негізі бөлім)
Сол кезде барлық аңдар пілге:
- Жерде бәріміз бірдейміз.Басқа аңдарды елемеуге бола ма екен? - деп айтады.Бұдан былай піл зерек әрі абай болуға тырысады екен. (Қорытынды)
қиял - ғажайып ертегілер - халық арманын қиял-ғажайып бейнедегі кейіпкерлер арқылы тілге тиек етеді. қиял - ғажайып ертегілер алғашқы қауымдық қоғамда туа бастаған деген болжам бар. оны ертегілерде кездесетін өте ертедегі қоғамдык өмірдің қалдыктарынан байқауға болады. мысалы, матриархат заманына тән аналық ру мен көптеген әдет - ғұрыптардың көріністері (жұптық ұйым, аналық мекен, аналық неке, кувада, авункулат, т. ерте замандағы анимизм, тотемизм, магия сияқты діни нанымдар мен сенімдер, т.б. бірақ көне дәуірдің бұл көріністерін кейінгі заманда халық тек қиял деп түсінген. сол себепті ертекшілер әңгімесін ерте уақытта болған деп ескертеді. қазақтың қиял - ғажайып ертегілері жанрлық жағынан біркелкі емес. оның құрамында алғашқы қауымға тән қарапайым миф, хикая, әңгімелермен бірге батырлық ертегілер кездеседі, сондай-ақ, тұрмыс-салтқа байланысты шығармалар ұшырасады. демек, біздің қиял - ғажайып ертегілерміз жанр жағынан синкретті, яғни дараланбаған. қазақ қиял - ғажайып ертегілердің тағы бір ерекшелігі - үнемі трансформациялық процесте болуы, яғни бір жанрдың екіншіге ауысып отыруы. осы себепті қиял - ғажайып ертегілерінің біразы жанрлық өзгеріске ұшыраған, олар қиял-ғажайып пен тұрмыс-салт ертегілерінің аралық жанры сияқты. кей жағдайда қиял - ғажайып ертегілері бүтіндей тұрмыс-салт оқиғаларын баяндап келеді. қиял - ғажайып ертегілердің сюжетіне, поэтикасы мен құрылысына батырлық жыр үлкен ықпал еткен. көптеген қиял - ғажайып ертегілердің сюжеттік желісінде батырлық жырларындағыдай тұрақты кіріспелер мен қорытындылар бар.
Ертегі.
Піл мен торғай.
Ерте заманда пілдің түрі қазіргідей болмапты:оның көздері үлкен бопты,құлақтары басында шошайып тұрыпты,ал олардың арасында әдемі мүйіздері бопты. (Кіріспе)
Жерде адамдар пайда болғанда,арыстан пілге:
- Айналамызда адамдар көбеюде.Жақында олар бізге де жетіп,жұмыс жасатып қоятын шығар.Бізге жаңа жерлерге көшу керек! - дейді.Сонда піл:
- Мен сондай үлкенмін,маған тиісуге кімнің дәті барады?Неге мен қашуым керек? - деп тәкаппарланыпты.
Бір күні жерге торғай мен оның балапандары жерді аралау үшін жерге түсіпті.Сол кезде қастарынан піл отып бара жатады.Торғай:
- Абайла!Бұл жерде менің балапандарым жүр! - деп айқайлапты.Ал піл болса оған назарын аударғысы келмей:
- Менің балапандарыңда шаруам жоқ.Мен мына жерден қалай да өтемін! - деп балапандарды басып кетіпті.Шарқ ұрған торғай қарға мен шыбындарға барыпты.Олар пілді қуып жетіп көзін шұқып тастапты.Піл олардан әзер құтылып,көзі дұрыс көрмесе де су іздеп жүреді.Осы кезде торғай бақалардан көмек сұрайды.Бақалар бір жартастың басына барып бақылдайды.Піл осы жерде су бар екен деп жартасқа шығып,төмен қарай құлап түседі.Осылайша оның екі мүйзі сынып қалады.Ал құлақтары жалпиып,басын жауып тұратындай болып кетеді. (Негізі бөлім)
Сол кезде барлық аңдар пілге:
- Жерде бәріміз бірдейміз.Басқа аңдарды елемеуге бола ма екен? - деп айтады.Бұдан былай піл зерек әрі абай болуға тырысады екен. (Қорытынды)