1-тапсырма. Мотілді оқылдар. Күні бойы ойнаған Ербол үйге ымырт уақытында келді. Шаршағаны
соншалық кешкі асқа да қарамай, төсегіне қүлай кетті. Сол күні ол
шым-шытырық, бірақ қызық түс көрді.
Аулада достарымен ойнап жүрген Ерболды анасы үйге шақырғандай
болды. Үйіне келсе, анасы жоқ. Анасының орнына үйде көздері шы-
Hыдай үлкен, қол-аяқтары шидей жіңішке, бастары қазандай үлкен,
бойлары бір тұтам жат ғаламшарлықтар жүр екен.
Ештеңені түсінбеген Ербол таңырқаған кейіппен:
Сендер кімсіңдер? – деді.
— Қорықпа, біз саған жамандық жасамаймыз. Біз сенің өскенде
ғарышкер болғың келетінін жақсы білеміз. Сол себепті саган көмектесу
үшін ғарыш кеңістігінен келдік, – дейді.
Ербол бір сәтке де ойланбай, кат ғаламшарлықтармен ғарыш
кеңістігіне сапар шегеді. Құстай ұшқан зымыран ғарыш кеңістігіне
келіп қонды. Ғарыш кеңістігі өте әсем. Ербол жан-жагына таңырқай,
қызыға, байыппен қарап келе жатты.
Жат ғаламшарлықтар Ерболды бірінші Жер серігі – Айға апарды.
Олар Ерболға Айдың Жер серігі екенін және жерді айнала қозғала-
тынын, сол айналған уақыт 28 күн, яғни 1 айға тең болатынын түсін-
діріп жатты. Енді олар Ерболга басқа да ғаламшарларды көрсетті.
Ең үлкен ғаламшар Юпитер екенін Ербол
кітаптан оқыған. Ал оларды жақыннан көру
Түсіндірме
сөздік
ол үшін өте қызық болды.
Ал енді қайтатын кез жетті. Саған саяхат
Ымырт – күн батқаннан
ұнады ма? – деп сұрады жат ғаламшарлықтар, оның қызылы тарқағанға
- Әрине, бул мен үшін естен кетпес сәт болды. дейінгі аралық ақшам мез-
гілі
- Біздің саған деген сыйлығымыз бар.
Шым-шытырық – бей-
Бүл қораптың ішінде кішкене тетікше бар.
берекет, шытырман.
Бүл тетікшені бір рет бассаң, сенің өмірінді
Жат – бөтен, бөгде, басқа
қас-қағым сәтте өзгертеді, деп сыйлықты
(адам).
ұсынды.
185
Денсаулық зор байлық Адамзат өмірге келген соң өмірін қалай болса солай өткізбеуі тиіс. Яғни адам саналы да жарқын өмір сүруі қажет. Ол үшін ең алдымен ата-бабамыз айтып кеткендей Бірінші байлық – денсаулық Екінші байлық – ақ жаулық Үшінші байлық – он саулық демекші, ең алдымен саналы да жарқын өмір сүру үшін денсаулық қажет. Ал сол денсаулықты сақтау – өз қолымызда, яғни өз еншімізде. Қазіргі таңда аурулардың түрі көбейіп барады. “Тірі адам түбінде бір ауырмай тұрмайды” деп данышпан Баласағұнидің айтқан сөзі рас сияқты. Өйткені, әрбір адам басында өзіне белгілі бір аурулары бар. Бірақ біз сол аурулардың шарықтауына жол бермей оған төтеп беруіміз қажет. Яғни “Ауруын жасырған өледі” (Ә.Науаий) деген сөзге қарсы адам өз бойындағы ауруы бойынша дәрігерлерден кеңес алып, білгендерден сұрап отыруы қажет. Ең алдымен сәбилердің дұрыс жетіп қалыптасуына қарсы дисплазия деген аурулар бар. Ол аурумен сәби күресе алмайды, ал онымен күресетін ата-анасы. Бұл ауру дәрігерлердің айтуынша, әсіресе соңғы кездері балалар арасында кеңірек тарап бара жатқан дисплазия ауруының пайда болуына бірнеше себептер негіз. Олардың біріншісін экологиялық жағдайлармен байланыстырсақ, екінші себебі ағзадағы йод темір, сондай-ақ кальцийдің тапшылығына тікелей қатысты. Мұның ақыры мүгедектікке әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан баланың сауығып кетуіне де өзіміз жәрдемші болуымыз керек. Ауруға қарсы сылап-уқалау сәбидің екі аяғын тізесінен кісен секілді темірмен керіп қою керек. Ал енді еліміздегі экономикалық жағдайдың өзгеріп нарықтық қатынастардың дамуы, қоғамның әлеуметтік тұрғыда жіктеле бастауы ол мүмкіншіліктердің бірдей болмауы және осы теңсіздіктің балалардың тұлға болып қалыптасуына да өз ықпалын тигізетіні анық. Ал бұл кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың көбеюіне әкеліп соғады. Есірткі құмарлық жасарып келеді. Бұл – дабыл соғарлық жағдай. Бүгін Республикамыздағы тұрақты есірткі құмарлардың 2/3 бөлігін жасөспірімдер мен 25-30 жасқа дейінгі жастар құрайды. Балаларда да есірткіні тұтынатын жағдайларда болады. Мамандардың айтуынша есірткіні татып көрген немесе оқтын-оқтын тұтынған адамдардың жартысынан астамы 13-17 жаста жасаған. Есірткі құмарлықтың үдеп бара жатқаны қылмыстық ахуалдың күрт нашарлауына тікелей әсер ететіні анық. Сондықтан жастарды улап, халықтың болашағына қатер төндіріп жатқан бұл дертке аяусыз күрес ең бірінші өзіміз, отбасымыз және мектепте басталуы қажет. Еліміздің ертеңгі тізгіні жастар қасында мемлекетіміздің алдына қойып отырғаны елулікке ену стратегиясы жүзеге асу үшін жас ұрпақтың дені сау болуы қажет. Сонда ғана өз елімізді елулік қатарынан көре аламыз.
Солтүстік Мұзды мұхит алабы өзендерінің су ағыны тұрақты келеді. Бұл алқапқа жататын өзен Ертіс (Есіл және Тобыл салаларымен).
Республика өзендерінің едәуір бөлігі ішкі тұйық алапқа жатады. Ішкі тұйық алап ірі көлдерге құятын өзендер жүйесімен келесі сатыдағы кіші алапқа бөлінеді. Бұл көлдердің ірілері — Каспий, Арал теңіздері және Балқаш көлі. Ішкі тұйық алапқа ұсақ көлдерге құятын, құмға барып сіңіп кететін, сондай-ақ уақытша ағатын өзендер де жатады.
Каспий теңізі алабы Батыс Қазақстан өзендерін қамтиды. Оларға Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Сары өзен, Қара өзен және т.б. жатады.
Арал теңізі алабына Оңтүстік жәнеОрталық Қазақстанның оңтүстік бөлігінің өзендері жатады. Өзендер шөл зонасында орналасқан және өзен желісі сирек. Басты өзендері Сырдария, Арыс саласы мен Шу,Сарысу, Торғай, Ырғыз, Талас өзендері. Бұлардың ішінде Сырдариядан басқасы Арал теңізіне жетпей құмға сіңіп кетеді.
Балқаш-Алакөл көлдер жүйесінеҚазақстанның оңтүстік-шығысындағы өзендер кіреді. Олар: Қаратал, Лeпci, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан және т.б.