Ғаламдық жылыну бойынша ғалымдар пікірі екі түрлі Сахарада қар жауды Жаһандық жылыну теориясын жақтаушылар саны көбірек Игорь Северскийдің институт қызметкері
Тараз қаласы – тарихтың даму барысында өзіндік ерекшілігі бар көне қалалардың бірі. Сан ғасырлар тарихтың құпиясын бойына жиып жатқан осы қала туралы парсы тілінде жазылған көне жазбаларда деректер сақталған. Оларда қаланың атауы «Тараз», «Талас», «Банки», «Ианги» немесе «Ианки» деп аталғаны жөнінде мәліметтер кездеседі.
Сол замандардағы Тараз қаласына келіп-кеткен тарихшылар, географтар, жиһанкездер бұл қала туралы өз ойларын қағаз беттеріне түсіріп тамсана жазғандары бізге жетіп отыр. Алғаш Тараз қаласы туралы 568 жылы жазбаға түскен Византиялық деректен кейінгі 630 жылы қалаға келген қытайлық монах Сюань Цзян: «Таразда әртүрлі елдердің көпестері тұрады» деп суреттесе, ІХ ғ. бірінші жартысында өмір сүрген математик және географ Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми «Китаб сурат ал-ард» атты шығармасында: «Тараз – бұл көпестер қаласы» деп жазған. Ал Араб саяхатшысы Абу-Қасым ибн Хау-каль: «Тараз – мұсылман түріктердің сауда жасайтын орны, одан ары ешбір мұсылман бармайды, себебі оның шекарасынан кім өтсе, қарлұқтардың шатырына (қонысына) тап болады» деп жазған. Тағы бір Арабтың көрнекті географы Мұхаммед ибн Ахмед әл-Макдиси: «Тараз – үлкен бекіністі қала, көптеген бақтары бар, тығыз қоныстанған, оның оры, төрт қақпасы бар және рабад орналасқан. Медина (шахристан) қақпасы алдында үлкен өзен (Талас), оның арғы жағында қаланың бір бөлігі, оған қарай өткел бар. Жұма мешіт базар ортасында» деген. Махмұд Қашғари болса «Диуани лұғат-ат-түрік» атты еңбегінде: «Талас – Тараз атауымен белгілі қала. Олар екеу: оның бірі – Ұлығ Талас, яғни үлкен, екіншісі ислам шекарасында – Куми Талас» деп жазады. Міне, осылайша Тараз қаласына қатысты көптеген деректерден қаланың сол кездегі бейнесін анық көреміз.
Бірақ ешқайсысы қаланың нақты орны туралы ешқандай дерек қалдырмаған. Тек Л.Н.Гумилев қана өзінің «Хундар» атты ғылыми-зерттеу кітабында: «Талап алынған мол олжаны енді сақтайтын орын қажет болады. Талас өзенінің алқабынан Шөже өзі мен әскеріне арнап бекініс салдырады. 500 адам он екі жыл бойы салады. Ол жер дуал мен күзет мұнаралары бар екі қабат ағаш қабырғамен қоршалады, осыдан-ақ, бұған Римнің қорғану бекіністерін салу тәжірибесі әсер еткені байқалады. Бұл бекіністің гарнизонында жүзден аса жаяу әскер тұрған, олар римдіктер болған деседі» деп, Хун Тәңірқұты Шөженің көне Тараз қаласын қалай және не үшін салғанын атап өтеді. Бұл – біздің заманымызға дейінгі шамамен 40-шы жылдар болатын. Міне осы кезден бастап Көне Тараз қаласының тарихы басталады. Бірақ, сол кездегі Қытай империясының Шөжені бағындыру мақсатында Чэнь Тань сияқты тәжірибелі де білікті қолбасшысы басқарған көп әскер жіберіп Шөжені талқандауы барысында б.з.д. 36 жылы Тараз қаласы да қирап тынады. Алайда Тараз қаласы мүлдем жойылып кетпеді. Қираған қала қаншама уақыттардан соң басын қайта көтеріп, VI ғасырдағы Түрік қағанаты кезінде қайта гүлдене бастайды. Бірақ бұл кезде қаланың атауы өзгеріп, Талас қаласынан Тараз қаласына айналған болатын. Сөйтіп алғаш рет Тараз қаласы 568 жылы Византиялық жазба дерекке түседі. Дәл осы уақытта Византия Парсыларға қарсы одақтас табу үшін Земарх бастаған елшілерін, Шығыста дүркіреп тұрған Батыс Түрік қағанына жібереді. Міне осы елшілерді Византия тарихшысы Менандрдың айтуы бойынша Түрік қағаны Естеми (Дизабул) Тараз маңындағы ұлы ордасында қабылдайды.
Осыдан кейін-ақ көптеген ортағасырлық тарихшылар, географтар, саяхатшылар Тараз қаласы жөнінде өздерінің жазбаларына түсіре бастаған. Себебі, бұл қала сол кездегі Ұлы жібек жолындағы ірі қалалардың бірі болып және қалада сауда-саттықтың өркендеп дамуы да әсер еткені байқалады. Ортағасырлық Батыс Түркі, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан қағанаттарының саяси-мәдени және стратегиялық бекініс орталығына айналып, Шығыс пен Батысты байланыстырушы қала ретінде маңызды рөл ойнады. Әсіресе, 10-12 ғ.ғ. гүлдену мен өркендеудің биік шегіне жетіп, ғылым мен білімнің, мәдениет пен сауданың қанат жайған негізгі көзі болды. Сол дәуірдегі Қазақ қалаларының дамуы түп негізін Сақ, Үйсін, Қаңлы, Хун тайпаларының өрлеу мәдениеттерінен алып, одан кейінгі Түрік, Қарлық, Оғыз, Қаңлы, Қыпшақ, Қарахан қағанаттарының саяси дамуымен тікелей өркендеткені анық. Оның үстіне Тараздың Ұлы жібек жолының бойында орналасуы да қаланың өсіп-өркендеуіне және саяси маңызының артуына қатты әсер еткені де белгілі. Қаланың өсіп-өркендеуіне қарай, Тараз маңынан алыс сапардан келген керуеншілердің дамылдап тоқтауы үшін, ішінде қонақ жайы мен демалатын орындары бар «Төрткүл» атты керуен сарайлардың арнайы салынуының өзі бұл қаланың саяси маңыздылығының артқандығын көрсетеді. Одан кейінгі Тараз қаласының дамуы 13 ғасырдың ауыр дүрбелеңіне айналған моңғолдардың шапқыншылығына байланысты өрбиді.
Белгілі бір жағдайдағы заттың ерігіштігінің сипаттамасы ретінде оның қаныққан ерітіндідегі концентрациясы алынады. Сондықтан ерітіндінің құрамын қалай сипаттаса, ерігіштікті де сан жағынан солай сипаттайды. Мысалы, заттың белгілі бір температурада белгілі бір еріткіштегі ерігіштігін оның қаныққан ерітіндісіндегі еріген заттың массалық үлесімен не оның молярлық концентрациясымен (моль/л) сипаттауға болады. Ерігішті көбінесе, еріткіштің 100 массалық бірлігінде қаныққан ерітінді түзілгенше еритін еріген заттың масса бірлігімен көрсетеді. Оны кейде ерігіштік коэффициенті деп те атайды. Заттардың судағы ерігіштегі әр түрлі. Егер 100 г суда еритін заттың массасы 10 г-нан асса — жақсы еритін, 1 г-нан кем болса — нашар еритін, 0,01 г-нан аз болса — іс жүзінде ерімейтін зат деп есептеледі. Заттардың Ерігіштігін алдын ала болжауға мүмкіндік беретін теориялар әзірге жасалған жоқ. Дегенмен химиктер кейбір заңдылықтарды байқады. Мысалы, молекулалары полюсті немесе иондық байланыспен байланысқан заттар (су, спирт, сұйық аммиак) полюсті еріткіштерде жақсы еритіндігі, ал молекулалары полюссіз заттар (бензол, күкіртті көміртек) полюссіз еріткіштерде еритіндігі анықталды. “Ұқсас заттар бір-бірінде жақсы ериді” деген ескі қағида осы заңдылықты тұжырымдайды.
Тараз қаласы – тарихтың даму барысында өзіндік ерекшілігі бар көне қалалардың бірі. Сан ғасырлар тарихтың құпиясын бойына жиып жатқан осы қала туралы парсы тілінде жазылған көне жазбаларда деректер сақталған. Оларда қаланың атауы «Тараз», «Талас», «Банки», «Ианги» немесе «Ианки» деп аталғаны жөнінде мәліметтер кездеседі.
Сол замандардағы Тараз қаласына келіп-кеткен тарихшылар, географтар, жиһанкездер бұл қала туралы өз ойларын қағаз беттеріне түсіріп тамсана жазғандары бізге жетіп отыр. Алғаш Тараз қаласы туралы 568 жылы жазбаға түскен Византиялық деректен кейінгі 630 жылы қалаға келген қытайлық монах Сюань Цзян: «Таразда әртүрлі елдердің көпестері тұрады» деп суреттесе, ІХ ғ. бірінші жартысында өмір сүрген математик және географ Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми «Китаб сурат ал-ард» атты шығармасында: «Тараз – бұл көпестер қаласы» деп жазған. Ал Араб саяхатшысы Абу-Қасым ибн Хау-каль: «Тараз – мұсылман түріктердің сауда жасайтын орны, одан ары ешбір мұсылман бармайды, себебі оның шекарасынан кім өтсе, қарлұқтардың шатырына (қонысына) тап болады» деп жазған. Тағы бір Арабтың көрнекті географы Мұхаммед ибн Ахмед әл-Макдиси: «Тараз – үлкен бекіністі қала, көптеген бақтары бар, тығыз қоныстанған, оның оры, төрт қақпасы бар және рабад орналасқан. Медина (шахристан) қақпасы алдында үлкен өзен (Талас), оның арғы жағында қаланың бір бөлігі, оған қарай өткел бар. Жұма мешіт базар ортасында» деген. Махмұд Қашғари болса «Диуани лұғат-ат-түрік» атты еңбегінде: «Талас – Тараз атауымен белгілі қала. Олар екеу: оның бірі – Ұлығ Талас, яғни үлкен, екіншісі ислам шекарасында – Куми Талас» деп жазады. Міне, осылайша Тараз қаласына қатысты көптеген деректерден қаланың сол кездегі бейнесін анық көреміз.
Бірақ ешқайсысы қаланың нақты орны туралы ешқандай дерек қалдырмаған. Тек Л.Н.Гумилев қана өзінің «Хундар» атты ғылыми-зерттеу кітабында: «Талап алынған мол олжаны енді сақтайтын орын қажет болады. Талас өзенінің алқабынан Шөже өзі мен әскеріне арнап бекініс салдырады. 500 адам он екі жыл бойы салады. Ол жер дуал мен күзет мұнаралары бар екі қабат ағаш қабырғамен қоршалады, осыдан-ақ, бұған Римнің қорғану бекіністерін салу тәжірибесі әсер еткені байқалады. Бұл бекіністің гарнизонында жүзден аса жаяу әскер тұрған, олар римдіктер болған деседі» деп, Хун Тәңірқұты Шөженің көне Тараз қаласын қалай және не үшін салғанын атап өтеді. Бұл – біздің заманымызға дейінгі шамамен 40-шы жылдар болатын. Міне осы кезден бастап Көне Тараз қаласының тарихы басталады. Бірақ, сол кездегі Қытай империясының Шөжені бағындыру мақсатында Чэнь Тань сияқты тәжірибелі де білікті қолбасшысы басқарған көп әскер жіберіп Шөжені талқандауы барысында б.з.д. 36 жылы Тараз қаласы да қирап тынады. Алайда Тараз қаласы мүлдем жойылып кетпеді. Қираған қала қаншама уақыттардан соң басын қайта көтеріп, VI ғасырдағы Түрік қағанаты кезінде қайта гүлдене бастайды. Бірақ бұл кезде қаланың атауы өзгеріп, Талас қаласынан Тараз қаласына айналған болатын. Сөйтіп алғаш рет Тараз қаласы 568 жылы Византиялық жазба дерекке түседі. Дәл осы уақытта Византия Парсыларға қарсы одақтас табу үшін Земарх бастаған елшілерін, Шығыста дүркіреп тұрған Батыс Түрік қағанына жібереді. Міне осы елшілерді Византия тарихшысы Менандрдың айтуы бойынша Түрік қағаны Естеми (Дизабул) Тараз маңындағы ұлы ордасында қабылдайды.
Осыдан кейін-ақ көптеген ортағасырлық тарихшылар, географтар, саяхатшылар Тараз қаласы жөнінде өздерінің жазбаларына түсіре бастаған. Себебі, бұл қала сол кездегі Ұлы жібек жолындағы ірі қалалардың бірі болып және қалада сауда-саттықтың өркендеп дамуы да әсер еткені байқалады. Ортағасырлық Батыс Түркі, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан қағанаттарының саяси-мәдени және стратегиялық бекініс орталығына айналып, Шығыс пен Батысты байланыстырушы қала ретінде маңызды рөл ойнады. Әсіресе, 10-12 ғ.ғ. гүлдену мен өркендеудің биік шегіне жетіп, ғылым мен білімнің, мәдениет пен сауданың қанат жайған негізгі көзі болды. Сол дәуірдегі Қазақ қалаларының дамуы түп негізін Сақ, Үйсін, Қаңлы, Хун тайпаларының өрлеу мәдениеттерінен алып, одан кейінгі Түрік, Қарлық, Оғыз, Қаңлы, Қыпшақ, Қарахан қағанаттарының саяси дамуымен тікелей өркендеткені анық. Оның үстіне Тараздың Ұлы жібек жолының бойында орналасуы да қаланың өсіп-өркендеуіне және саяси маңызының артуына қатты әсер еткені де белгілі. Қаланың өсіп-өркендеуіне қарай, Тараз маңынан алыс сапардан келген керуеншілердің дамылдап тоқтауы үшін, ішінде қонақ жайы мен демалатын орындары бар «Төрткүл» атты керуен сарайлардың арнайы салынуының өзі бұл қаланың саяси маңыздылығының артқандығын көрсетеді. Одан кейінгі Тараз қаласының дамуы 13 ғасырдың ауыр дүрбелеңіне айналған моңғолдардың шапқыншылығына байланысты өрбиді.
Белгілі бір жағдайдағы заттың ерігіштігінің сипаттамасы ретінде оның қаныққан ерітіндідегі концентрациясы алынады. Сондықтан ерітіндінің құрамын қалай сипаттаса, ерігіштікті де сан жағынан солай сипаттайды. Мысалы, заттың белгілі бір температурада белгілі бір еріткіштегі ерігіштігін оның қаныққан ерітіндісіндегі еріген заттың массалық үлесімен не оның молярлық концентрациясымен (моль/л) сипаттауға болады. Ерігішті көбінесе, еріткіштің 100 массалық бірлігінде қаныққан ерітінді түзілгенше еритін еріген заттың масса бірлігімен көрсетеді. Оны кейде ерігіштік коэффициенті деп те атайды. Заттардың судағы ерігіштегі әр түрлі. Егер 100 г суда еритін заттың массасы 10 г-нан асса — жақсы еритін, 1 г-нан кем болса — нашар еритін, 0,01 г-нан аз болса — іс жүзінде ерімейтін зат деп есептеледі. Заттардың Ерігіштігін алдын ала болжауға мүмкіндік беретін теориялар әзірге жасалған жоқ. Дегенмен химиктер кейбір заңдылықтарды байқады. Мысалы, молекулалары полюсті немесе иондық байланыспен байланысқан заттар (су, спирт, сұйық аммиак) полюсті еріткіштерде жақсы еритіндігі, ал молекулалары полюссіз заттар (бензол, күкіртті көміртек) полюссіз еріткіштерде еритіндігі анықталды. “Ұқсас заттар бір-бірінде жақсы ериді” деген ескі қағида осы заңдылықты тұжырымдайды.