Мәтінді оқып, мәтін бойын бес сұрақ құрастырыңыз.
Кварц, шынытас – табиғатта ең көп таралған тау жынысын түзуші минерал. Оксидтер класына
жатады, химиялық формуласы SіO2. Кварцтың 12 полиморфтық түрі анықталған. Оның ішінде
негізгілері – α=K (тригональдық сингонияда, төменгі температуралы), β=K (гексагональдық
сингонияда, жоғары температуралы), β2 – тридимит (гексагональдық), b – кристобалит (кубтық).
Кварц әр түрлі жыныстарда ксеноморфты агрегаттар, ұсақ түйірлі масса, жеке,
қосарланған кристалдар, друзалар түрінде кездеседі. Табиғатта салмағы 40 т-дай Кварц
кристалдары табылған. Кварцтың қаттылығы 7, меншікті салмағы 2,6 г/см3,
балқу температурасы 1710°С, шыныдай жылтыр, ультракүлгін сәулені жақсы өткізеді,
пьезоэлектрлі қасиеті бар. Түсіне байланысты Кварц әр түрлі аталады: оның таза, мөлдір, ашық
түсті ақаусыз кристалы асыл тас қатарына жатады. Олар: тау хрусталі (мөлдір), аметист (күлгін
көк), раухтопаз (көкшіл, мөлдір), морион (қара), аквамарин (сарғылт, күрең,
қызыл), цитрин (алтындай сары), празем (мөлдір жасыл), тағы басқа. Кварц дала шпаттары,
слюдалар сияқты минералдармен бірге магматекті қышқыл жыныстардың, гидротермальдық
желілердің, пегматиттердің, метаморфтық жыныстардың басты жыныс құраушы минералы ретінде
кең тараған. Кварцтың әсем түстілері зергерлік бұйымдар жасауға, түссіз, мөлдір таза кристалдары
оптикалық аспаптар, ал кейбіреулері (агат) дәлдігі жоғары механизмдердің бөлшектерін
(призма, ось, тірек, т.б.) жасау үшін, пьезооптикалық ақаусыз ірі
кристалдар радиотехникада пайдаланылады. Кварцтан қышқылға, отқа және химиялық әсерлерге
шыдамды берік ыдыс, кварц лампасы, абразиялық материалдар даярланады.
Шыны керамика өндірісінде, металлургияда Кварцты флюс ретінде пайдаланады.
2 – тапсырма
Сөйлемнен етістіктерді табыңыз.
Ережемен танысыңыз!
В казахском языке формы времени глагола образуются путем присоединения к причастиям и
деепричастиям личных окончаний и выражают отношение действия к моменту речи.
В казахском языке глагол имеет три времени: осы шақ (настоя-щее время), келер шақ (будущее
время), өткен ша время).
Осы шақ (Настоящее время)
Осы шақ обозначает действие, которое происходит в момент речи. Имеют две формы: нақ осы шақ
(собственное настоящее время) и ауыспалы осы шақ (переходное настоящее время).
1. Нақ осы шақ - собственно-настоящее время (действие происходит в момент речи) передается
двумя форма глаголов образуется от четырех глаголов состояния: тұр - стой, жүр - иди, отыр -
сиди, жат - лежи.
В качестве именных слов эти глаголы могут принимать личные окончания и выражать состояние
лиц и предметов: мен отыр-мын - я сижу.
Сложная форма нақ осы шақ образуется путем прибавления к основной форме глагола суффиксов
-а, -е, -й или -п, -ып, -іп. Личное окончание прибавляется к вс глаголу. Мысалы:
Мен жаз-ып отырмын - я пишу (сейчас). Оқып отырмын - читаю.
Келер шақ (Будущее время)
Келер шақ выражает действие, которое происходит после момента речи.
Оно бывает трех видов:
1. Болжалды келер шақ - предположительно-будущее время (может быть) образуется от основы
глагола с суффиксами -ар,/-ер/-р + личные окончания. Мысалы: Ол ертең кел-ер - Может быть, он
придет завтра. Бүгін қар жау-ар - Может быть сегодня пойдет снег. Мен ертең бар-ар- мын -
Может быть, я завтра пойду.
2. Ауыспалы келер шақ - переходно-будущее время. Ауыспалы келер шақ называется переходным,
так как может употребляться как в настоящем, так и в будущем времени.
Образуется от деепричастия с суффиксами -а,-е,-й и личных окончаний. Мысалы: бар-а-мын -
пойду, қара-й-мын - посмотрю, кел-е-мін - приду.
3. Мақсатты келер шақ - будущее время цели. Образуется от основы глагола + суффиксы: -мақ/-
мек; -бақ/ -бек; -пақ/ -пек + личные окончания (по общему закона сингармонизма и ассимиляции).
Мысалы: Бар-мақ-пын - я намерен поехать.
Өткен ша время)
Өткен шақ бывает двух видов:
Жедел өткен шақ - очевидное время, образуется путем прибавления к основе глагола
суффиксов -ды/-ді; -ты/-ті и личных окончаний.
Бұрынғы өткен шақ - давно время образуется тремя а) основа глагола + причастный суффикс -ған/-ген + вс тельное слово екен (для усиления
значения). Мысалы: асыраған - воспитал. Асыраған екен - воспитывал.
б) основа глагола + причастный суффикс -ған/-ген + личные окончания. Мысалы: Мен асыра-ған-
мын - Я растил. Сен асыра-ған-сың - ты вырастил. Сіз асыра-ған-сыз - вы вырастили.
в) основа глагола + деепричастный суффикс -п/-іп/ -ып + личные окончания. Мысалы: асыра-п-
пын - я вырастил, асыра-п-ты - он вырастил. (Здесь: после деепричастий 3-е лицо имеет личные
окончания -ты/-ті; -ды/-ді, которые по форме напоминают суффиксы времени).
3 – тапсырма
Етістіктің әрбір шағына 10 мысалдан жазыңыз.
Үй жұмысы: Менің күн тәртібім тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз.
кварцтың канша полиморофты түрі аталған