«қара жердің қайығы» атанған «мал қасқасы», «ойсыл қараның» ұрқы−тұйе қазақ халқының көшпелі қоғамдық өмірінде, дәстүрлі тұрмыс салтында ең белді, мықты көші-қон көлігі саналады. халық аңыздарында және ел аузында түйе−сөрдән жаратылған деп арғы тегін мифтік түсінікпен тамырластырады. деседе, түйе дәл сордан жаратылмағанымен, түйенің сортаң, ащы шөпке әуестігі, шөлге шыдамдылығы (айтылуынша, түйе қырық күн шөлге шыдайды−мыс) сынды жаратылстық қасиетының де халық зердесінен қағыс қалмағанын көруге болады. түйенің иесі, пірі−өйсіл қара. ойсыл қара келенің бурасы екен. буралығын білдірген шудасы екен. пір болды түйешіден ойсыл қара
шаруаның бір пірі−өйсіл қара, түйені өсіз жарылқап болып пана. ит-құс, пәле-індеттен аман сақтап, топ-топ қылып боталат ару ана,-деп жырланады.
тілдегі түйе атаулары түйе малының тілдегі жалпы атауы−шалқұйрық. айыр түйе−екі өркешті түйелердің жалпы атауы. нар тұйе−жалғыз өркешті түйелердің жалпы атауы. бота, көшек−түйе төлінің жалпы атауы, інгеннің жасқа толмаған төлі. нар бота− ару ананың жасқа толмаған төлі. тайлақ−екы жасқа деиінгі төл. шотайлақ− қысыр қалған інгендердің емізіп жүрген былтырғы ботасы не енесі боталауға бір ай қалғанша емген тайлақ. бұлдыршын −үш жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе. құнанша−үш жасар ұрғашы түйе. дөненше−төрт жасар ұрғашы түйе. тығыршын− төрт жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе. соқтан−торт жасқа шығар еркек пішпе түйе. буыршын−аруана мен үліктен туған төрт жасар жас бура, інген бұзар. атан−ақталған, кексе, ірі айыр түйе. мысалы: «қабанбай батыр» дастанында қабанбайдың басы астаудай, көзі тас бастаудай, төрт аяғының астынан ел көшкендеи ақ бас атаны болғаны суреттеледі. атанша−айыр түйенің бес жасқа деингі аты. інгенше− бес жасқа жетпеген , боталамаған ұрғашы айыр түйе. мая−жалғыз өркешті түйенің аналығы. аруана−жалғыз өркешті таза тұқымды аналық. тұмса−алғаш боталаған інген мен мая. нар− жалғыз өркешті түйе (еркек, ұрғашысы қамтылады) нарша−жас нар. ұлек−жалғыз өркешті түйенің аталығы. бура−айыр түйенің аталығы. әләшә−інген мен жабайы түйенің аталығы. жәмпөз−інген мен бураның таза, асыл тұқымы. ләкір−тәзә қанды бура мен аруанадан туған ұрпақ. әленәр− таза қанды үлек пен аруананың ұрпағы. қоспақ−ынген мен үлектен туған будан. жарбай−мая мен үлектен туған екінші ұрпақтың буданы. жөң−мәя мен үлектен туған буданның екінші ұрпағы. жөңбәй−жөңнің ақта етілмеген бурасы.
тілдегі түйенің түстері ақ (атан) немесе ақбас (атан) , боз (інген) , сары (тайлақ) , қызыл (нар) , қараша (қоспақ) , қара (бура) , қоңыр (мая) .
тілдегі түйе туралы айтылым білімдері түйе боздайды, зауығы келгенде жынын шәшіп, шақырайып күркіреиді. адамға жүгіріп шайнап, таптап өлтіруден тайынбайды. түйені «көс-көс!» деп шақырады. «шөк-шөк» деп тізелетеді, шөгереді. «сорап-сорап» деп суарады. түйенің шағылысқанын «қаю» деп, шағылысып болса, «қайыды» деп атайды.
халық аңыздарында және ел аузында түйе−сөрдән жаратылған деп арғы тегін мифтік түсінікпен тамырластырады. деседе, түйе дәл сордан жаратылмағанымен, түйенің сортаң, ащы шөпке әуестігі, шөлге шыдамдылығы (айтылуынша, түйе қырық күн шөлге шыдайды−мыс) сынды жаратылстық қасиетының де халық зердесінен қағыс қалмағанын көруге болады.
түйенің иесі, пірі−өйсіл қара.
ойсыл қара келенің бурасы екен.
буралығын білдірген шудасы екен.
пір болды түйешіден ойсыл қара
шаруаның бір пірі−өйсіл қара,
түйені өсіз жарылқап болып пана.
ит-құс, пәле-індеттен аман сақтап,
топ-топ қылып боталат ару ана,-деп жырланады.
тілдегі түйе атаулары
түйе малының тілдегі жалпы атауы−шалқұйрық.
айыр түйе−екі өркешті түйелердің жалпы атауы.
нар тұйе−жалғыз өркешті түйелердің жалпы атауы.
бота, көшек−түйе төлінің жалпы атауы, інгеннің жасқа толмаған төлі.
нар бота− ару ананың жасқа толмаған төлі.
тайлақ−екы жасқа деиінгі төл.
шотайлақ− қысыр қалған інгендердің емізіп жүрген былтырғы ботасы не енесі боталауға бір ай қалғанша емген тайлақ.
бұлдыршын −үш жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе.
құнанша−үш жасар ұрғашы түйе.
дөненше−төрт жасар ұрғашы түйе.
тығыршын− төрт жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе.
соқтан−торт жасқа шығар еркек пішпе түйе.
буыршын−аруана мен үліктен туған төрт жасар жас бура, інген бұзар.
атан−ақталған, кексе, ірі айыр түйе. мысалы: «қабанбай батыр» дастанында қабанбайдың басы астаудай, көзі тас бастаудай, төрт аяғының астынан ел көшкендеи ақ бас атаны болғаны суреттеледі.
атанша−айыр түйенің бес жасқа деингі аты.
інгенше− бес жасқа жетпеген , боталамаған ұрғашы айыр түйе.
мая−жалғыз өркешті түйенің аналығы.
аруана−жалғыз өркешті таза тұқымды аналық.
тұмса−алғаш боталаған інген мен мая.
нар− жалғыз өркешті түйе (еркек, ұрғашысы қамтылады)
нарша−жас нар.
ұлек−жалғыз өркешті түйенің аталығы.
бура−айыр түйенің аталығы.
әләшә−інген мен жабайы түйенің аталығы.
жәмпөз−інген мен бураның таза, асыл тұқымы.
ләкір−тәзә қанды бура мен аруанадан туған ұрпақ.
әленәр− таза қанды үлек пен аруананың ұрпағы.
қоспақ−ынген мен үлектен туған будан.
жарбай−мая мен үлектен туған екінші ұрпақтың буданы.
жөң−мәя мен үлектен туған буданның екінші ұрпағы.
жөңбәй−жөңнің ақта етілмеген бурасы.
тілдегі түйенің түстері
ақ (атан) немесе ақбас (атан) , боз (інген) , сары (тайлақ) , қызыл (нар) , қараша (қоспақ) , қара (бура) , қоңыр (мая) .
тілдегі түйе туралы айтылым білімдері
түйе боздайды, зауығы келгенде жынын шәшіп, шақырайып күркіреиді. адамға жүгіріп шайнап, таптап өлтіруден тайынбайды.
түйені «көс-көс!» деп шақырады.
«шөк-шөк» деп тізелетеді, шөгереді.
«сорап-сорап» деп суарады.
түйенің шағылысқанын «қаю» деп, шағылысып болса, «қайыды» деп атайды.