ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 2-тапсырма. Осы бөлімде берілген мәтіндер бойынша алаш көсемдерінің бойындағы қасиеттерді диаграмма түрінде жаз. Диаграммаға сүйеніп, ұлт қайраткерлерінің қалыптасу жолдары туралы өз ойыңды айт. Алаш арыстары
Қазақ халқының салт-дәстүрін сыйлаймын. Қазақ халқында атадан балаға ауысып келе жатқан дәстүрлер бар. Ежелгі дәстүрлердің бәрі сақталды деп ойламаймын. Маған тұсау кесер дәстүрі ұнайды. Бұнда сәби енді аяғынан тұрып, қаз-қаз басқанда, тұсау кесер тойы жасалады. Мұндағы негізгі мақсат бала болашақ өмірінде ешқашан сүрінбейтін болсын деген ырым. Баланың тұсауын абыройлы, білімді, елге қадірлі адам кеседі. Ала жіпті аттамайтын адал болсын, өмірінде ақ жол болсын, ешбір кедергі кездеспесін,- деп ала жіптен бау есіп, баланың аяқтары арасына байлап, онан соң кеседі. Ақсақал бәте береді. Ағайындар сәбиге байғазы береді. Осы дәстүр маған ұнайды.
Буын үндестігі - сөз ішіндегі, сөз бен қосымша арасындағы дауыстылардың не бірыңғай жуан, не жіңішке болып айтылу заңдылығы. Буын үндестігін ғылымда сингармонизм заңы деп те атайды. Қазақ тілінде сөздер бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып келеді. Кейбір жағдайларда жуан және жіңішке дыбыстар аралас келеді. Бұл мұндай жағдайларда:
Басқа тілден енген сөздер(кітап, қадір, мұғалім т.б.)Біріккен сөздер(бойжеткен, ба з т.б.)Қос сөздер(қыз келіншек, жоғары-төмен т.б.) Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар
Қазақ тілінде осы қосымшылардың бір тобы соңғы буынның жуан-жіңішкелігіне қарамастан, не жуан, не жіңішке қалпында қосылады.
Көмектес септік жалғаулары:-мен, -бен, -пен (доп-пен, дос-пен т.б.)-нікі, -дікі, -тікі (апам-дікі, қойшы-нікі)-жаң, -тай, -тал, -дар, -еке, -тар (аға-жан, шеше-тай, білім-дар, ата-еке, сезім-тал т.б.)-хана, -стан, -кент, -күнем (дәрі-хана, Пәкі-стан, Шым-кент, пайда-күнем т.б.)-кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -ғой, -гөй,- кеш -уар (қалам-гер, пәле-қор, өнер-паз, кәсіп-қой, кіре-кеш, сөз-уар т.б.)-ов, -ев, -ин (Cейсенбеков-тің, Aлмабаев-тың). Мұнда қосымша түбір сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады.Қазақ тілінде басқа тілден енген сөз алдынан қосылатын бей- , би- қосымшалары да үндестік заңына бағынбайды (бей-берекет, бей-шара, бей-тарап т.б.)
Қазақ халқында атадан балаға ауысып келе жатқан дәстүрлер бар. Ежелгі дәстүрлердің бәрі сақталды деп ойламаймын. Маған тұсау кесер дәстүрі ұнайды. Бұнда сәби енді аяғынан тұрып, қаз-қаз басқанда, тұсау кесер тойы жасалады. Мұндағы негізгі мақсат бала болашақ өмірінде ешқашан сүрінбейтін болсын деген ырым. Баланың тұсауын абыройлы, білімді, елге қадірлі адам кеседі. Ала жіпті аттамайтын адал болсын, өмірінде ақ жол болсын, ешбір кедергі кездеспесін,- деп ала жіптен бау есіп, баланың аяқтары арасына байлап, онан соң кеседі. Ақсақал бәте береді. Ағайындар сәбиге байғазы береді. Осы дәстүр маған ұнайды.
Буын үндестігі - сөз ішіндегі, сөз бен қосымша арасындағы дауыстылардың не бірыңғай жуан, не жіңішке болып айтылу заңдылығы. Буын үндестігін ғылымда сингармонизм заңы деп те атайды. Қазақ тілінде сөздер бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып келеді. Кейбір жағдайларда жуан және жіңішке дыбыстар аралас келеді. Бұл мұндай жағдайларда:
Басқа тілден енген сөздер(кітап, қадір, мұғалім т.б.)Біріккен сөздер(бойжеткен, ба з т.б.)Қос сөздер(қыз келіншек, жоғары-төмен т.б.) Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшаларҚазақ тілінде осы қосымшылардың бір тобы соңғы буынның жуан-жіңішкелігіне қарамастан, не жуан, не жіңішке қалпында қосылады.
Көмектес септік жалғаулары:-мен, -бен, -пен (доп-пен, дос-пен т.б.)-нікі, -дікі, -тікі (апам-дікі, қойшы-нікі)-жаң, -тай, -тал, -дар, -еке, -тар (аға-жан, шеше-тай, білім-дар, ата-еке, сезім-тал т.б.)-хана, -стан, -кент, -күнем (дәрі-хана, Пәкі-стан, Шым-кент, пайда-күнем т.б.)-кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -ғой, -гөй,- кеш -уар (қалам-гер, пәле-қор, өнер-паз, кәсіп-қой, кіре-кеш, сөз-уар т.б.)-ов, -ев, -ин (Cейсенбеков-тің, Aлмабаев-тың). Мұнда қосымша түбір сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады.Қазақ тілінде басқа тілден енген сөз алдынан қосылатын бей- , би- қосымшалары да үндестік заңына бағынбайды (бей-берекет, бей-шара, бей-тарап т.б.)